đạm bạc. Nhìn thấy dáng mẹ lam lũ cả một đời tôi không quên được. Mặc
dù sống trong hoàn cảnh thiếu thốn của một gia đình võ sĩ hạng thấp,
nhưng mẹ tôi vẫn giữ được tinh thần để dạy dỗ và cảm hóa anh em chúng
tôi. Ở đây, tôi xin kể một ví dụ nhỏ về việc đó.
Năm mười ba hay mười bốn tuổi, đã có lần tôi bị mẹ sai mang tiền đi trả
nợ. Năm Tempō thứ bảy (1836-ND), cha tôi mất ở Ōsaka, nên chúng tôi
theo mẹ về Nakatsu. Khi đó, phải sửa sang lại nhà để ở, lại không có tiền
sinh nhai, nên phải tổ chức chơi Tanomoshi-kō (Lại-mẫu-tử giảng) để nhờ
vào sự giúp đỡ của mọi người. Luật chơi là mỗi người sẽ đóng 2 Shu tiền
vàng, tổng cộng lại được mấy Ryō.
Với số tiền đó, gia đình tôi tạm giải quyết được những chi tiêu trước mắt.
Sau đó, cứ một năm vài lần, những người tham gia lại mang 2 Shu đến
đóng và sẽ bốc thăm. Người nào bốc trúng thì sẽ được hoàn trả hết tiền đã
đóng từ trước đến nay. Có người bảo chỉ vì 2 Shu mà cứ phải mang những
quan hệ ràng buộc trong mấy năm liền, nên họ đã đóng 2 Shu vào mà lại bỏ
đấy. Trong trường hợp này, chủ họ được nhận không khoản tiền của người
chơi mà bỏ giữa chừng đó. Điều này đã trở thành tập quán chung, nên
không ai oán trách gì cả.
Trong hội chơi họ nhà Fukuzawa có một người tên là Ōsakaya Gorobei
(Đại-Phản-Ốc Ngũ-Lang-Binh-Vệ), chuyên đi thuyền hàng. Ông đã đóng 2
Shu mà bỏ dở giữa chừng. Khi đó, tôi mới lên ba, lên bốn, nên không biết.
Nhưng đến năm tôi mười ba, mười bốn tuổi, có một ngày mẹ tôi bảo: “Có
chuyện này chắc con không hề biết, nhưng mười năm trước đây ông
Ōsakaya chơi họ mà bỏ giữa chừng. Nhà ta đã nhận không của ông ấy 2
Shu tiền vàng. Từ bấy đến nay, mẹ vẫn luôn áy náy. Gia đình võ sĩ mà cứ
lặng im lấy tiền của phường buôn là không được. Trước đây, mẹ đã muốn
trả ông ấy mà mãi chưa thực hiện được. Năm nay mới có chút tiền. Con hãy
đem 2 Shu này đến trả ông Ōsakaya và hậu tạ ông thật cẩn thận!”. Mẹ tôi
nói và đưa tiền đã được bọc trong gói giấy cho tôi đi trả ông Ōsakaya.
