anh không thích, không biết nói gì về cái chết. Anh ưa thích làm việc, bao
giờ cũng bận làm một công việc thực tế, và anh thúc đẩy bạn bè đi vào
hướng đó.
Người tù chính trị kia là Marken Kondratiev, cũng xuất thân từ tầng lớp
bình dân, nhưng tính cách khác hẳn. Mười lăm tuổi, anh đã đi làm và đã hút
thuốc, uống rượu để xua tan cái cảm giác lờ mờ bị tủi nhục. Lần đầu tiên,
anh cảm thấy tủi nhục là lần các trẻ trong xưởng được đến dự chia quà
trong dịp lễ Giáng sinh do vợ người chủ xưởng tổ chức. Anh và các bạn
anh được họ cho một cái còi một xu, một quả táo, một quả hồ đào nhuộm
vàng và một quả dâu; còn quà của các con chủ thì như từ thiên đường gửi
xuống, sau nầy anh biết là mỗi món quà đó đáng giá hơn năm mươi rúp.
Khi anh mười hai tuổi, có một nữ đồng chí cách mạng nổi tiếng đến xưởng
anh cùng làm; chị nầy nhận thấy anh có nhiều khả năng, liền đưa sách báo
và tài liệu cho anh đọc, và thường nói chuyện với anh, giảng cho anh thấy
rõ địa vị của anh, tại sao lại như vậy và phải làm thế nào cho nó khá hơn.
Khi anh thấy rõ là có thể tự giải phóng cho mình và cho những người khác
khỏi bị áp bức thì anh càng thấy tình trạng bất công đó tàn nhẫn ghê gớm
hơn trước, và anh hết lòng mong muốn không những được giải phóng mà
còn muốn trừng trị những kẻ đã gây ra và đang duy trì sự bất công hà khắc
nầy. Người ta bảo anh muốn làm được như thế thì phải có tri thức. Anh
chưa thấy rõ tri thức sẽ giúp anh thực hiện lý tưởng xã hội đó như thế nào,
nhưng anh tin là tri thức đã cho anh thấy sự bất công của hoàn cảnh anh
đang sống thì tri thức cũng lại sẽ sửa được sự bất công đó, vả lại, theo anh,
tri thức nâng cao phẩm giá mình lên trên những người khác. Do đó, anh
chừa hút thuốc, chừa uống rượu, để thì giờ vào việc học và, nhân được
chuyển sang thành thủ kho, anh lại càng có nhiều thì giờ hơn để học. Nữ
đồng chí cách mạng dạy anh học phải lấy làm ngạc nhiên khi thấy anh có
năng khịếu đặc biệt tiếp thu tất cả mọi kiến thức. Trong hai năm học, anh
đã nắm vững đại số, hình học và lịch sử (anh đặc biệt thích môn nầy) và
anh đọc qua một lượt tất cả các sách văn nghệ và phê bình văn học, đặc biệt
là các tác phẩm có tính chất xã hội.
Nữ đồng chí cách mạng bị bắt, và anh cũng bị bắt vì người ta khám thấy có