dối trước hy vọng vào tương lai, họ đã không chịu đựng nổi sự cai trị tồi tệ
của tân vương. Một sự thật rất rõ ràng là, sau khi thôn tính những vùng đất
nổi loạn lần thứ hai thì cuối cùng người ta sẽ không đánh mất nó dễ dàng
nữa, bởi vì quân vương, đã bớt e dè hơn, nhân tình trạng hỗn loạn sẽ trừng
phạt những kẻ chống đối, đánh đuổi những kẻ khả nghi, và khắc phục
những điểm yếu của mình. Vì vậy, để nước Pháp phải mất Milan lần thứ
nhất thì Công tước Lodovico chỉ cần kích động bạo loạn ở vùng biên giới là
đủ; nhưng để khiến người Pháp phải bỏ Milan lần thứ hai thì cần huy động
cả thế giới
chống lại nước Pháp, và quân đội Pháp phải bị đánh bại và bị
đuổi khỏi nước Ý; điều này có nguyên nhân như đã nói trên đây.
Tuy nhiên, nước Pháp đã mất Milan cả lần thứ nhất lẫn lần thứ hai.
Những lý giải chung về lần đầu đã được bàn đến; chỉ còn phải chỉ ra những
lý do dẫn tới lần thứ hai, cũng như xem xét những gì mà vua nước Pháp đã
làm, và những gì mà bất cứ ai trong hoàn cảnh của ngài lẽ ra nên làm để gìn
giữ bản thân trong phần lãnh thổ đã thôn tính một cách an toàn.
Tôi xin nói rằng các lãnh địa, khi bị chinh phục, được sáp nhập vào
vương quốc lâu đời của kẻ đi chinh phục, có thể cùng chung nguồn cội và
ngôn ngữ với vương quốc đó, hoặc có thể không. Khi cùng chung nguồn
cội và ngôn ngữ thì việc chiếm giữ sẽ dễ dàng hơn, đặc biệt là khi những
vùng đất này chưa quen với tự trị; và để chiếm giữ một cách chắc chắn thì
chỉ cần tiêu diệt hoàng tộc đã từng thống trị xứ đó là đủ; bởi vì hai dân tộc,
cùng gìn giữ những nét truyền thống nào đó, không khác nhau về tập quán,
sẽ sống với nhau một cách hòa bình, như là đã từng diễn ra ở các xứ
Burgundy, Brittany, Gascony và Normandy
thành một phần của nước Pháp từ lâu; mặc dù có vài khác biệt về ngôn ngữ
nhưng phong tục là tương đồng và họ hòa hợp với nhau một cách dễ dàng.
Người nào đã thôn tính những vùng đất này, nếu muốn giữ được chúng thì
chỉ cần nhớ hai điều: thứ nhất, phải tuyệt diệt gia tộc và đồng minh của kẻ
cai trị cũ; và thứ hai, không nên thay đổi luật lệ và thuế khóa, như thế thì
các vùng đất này sẽ nhanh chóng hòa nhập vào chính quốc.
