phố này lật đổ. Trong những thành phố như vậy, luôn có nơi trú ẩn cho tinh
thần tự do và những thể chế truyền thống, những điều chưa từng bị lãng
quên cho dù bởi thời gian hay lợi lộc.
Những gì người cai trị làm hay dự đoán đều chẳng mấy ý nghĩa, vì
nếu không chia rẽ và làm phân tán cư dân thành phố thì họ sẽ chẳng thể
quên được cả sự tự do lẫn nền tự do đã có. Ngay khi có cơ hội, họ sẽ quay
về với cuộc sống quen thuộc như xứ Pisa 25 đã làm sau 100 năm dưới ách
đô hộ của Florence.
[25 Sau khi chiếm được Pisa từ dòng họ Visconti năm 1450,
Florence đã kiểm soát cảng biển quan trong này đến tận năm 1494, rồi tái
chiếm vào năm 1509 sau nhiều cuộc vây hãm].
Tuy nhiên, đối với những vương quốc, thành bang từng sống dưới sự
cai trị của một quân vương thì cho dù toàn bộ gia tộc của quân vương bị
tiêu diệt, các cư dân ở đó đã có thói quen phục tùng. Khi quân vương cũ
không còn, những cư dân đó cũng chẳng thể đồng lòng chọn ra một quân
vương mới trong bọn họ.
Hơn nữa, bọn họ chưa được sống cuộc đời tự do nên do dự trong
việc cầm vũ khí chống lại kẻ chinh phục. Vì thế, tân vương có thể dễ dàng
lôi kéo họ về mình và tranh thủ sự ủng hộ của họ. Trong khi đó, ở các nước
cộng hòa, sẽ tồn tại một sức sống mạnh mẽ hơn, một lòng căm thù sâu sắc
hơn và một khát vọng trả thù mãnh liệt hơn. Ký ức về thời kỳ tự do trước
đây khiến họ không thể bị khuất phục.
Chính bởi vậy, giải pháp chắc chắn và an toàn nhất là xóa bỏ và tiêu
diệt những thể chế, luật lệ và tinh thần của chế độ cũ. Nếu không làm như
vậy thì quân vương phải đích thân tới đó để sống và cai trị.
* Chú thích của Sun Ming: Người dịch đã phạm sai lầm chỗ này. Nếu đó
là "cách tốt nhất" thì tại sao ở ngay đoạn kế tiếp, Machiavelli lại nói: người
Sparta dùng cách đó, cuối cùng bị mất cả 2 thuộc địa, cũng như người La
Mã vì dùng cách đó mà về sau phải hủy diệt nhiều thành bang Hy Lạp?
