Khi tôi đề nghị Garry Kasparov (có lẽ là kỳ thủ cờ vua vĩ đại nhất
trong lịch sử) giải thích quá trình ra quyết định cho một nước cờ, ông ấy
nói: dựa trên những thế cờ đã gặp trước đây, “tôi nhìn ra một nước đi và
đòn phối hợp gần như ngay tức thì”. Kasparov dám cược rằng các đại kiện
tướng thường đi nước cờ xuất hiện trong đầu chỉ trong vài giây đầu tiên.
Klein cũng nghiên cứu những chỉ huy đội cứu hỏa và ước tính 80% quyết
định của họ được đưa ra theo bản năng và chỉ trong tích tắc. Sau nhiều năm
hành nghề, họ có thể nhận diện những khuôn mẫu lặp lại trong diễn biến
của một đám cháy và các ngôi nhà đang cháy có nguy cơ đổ sập. Khi ông
nghiên cứu các chỉ huy hải quân trong thời bình cố gắng ngăn ngừa thảm
họa, ví dụ như lầm tưởng một chuyến bay thương mại là kẻ địch và bắn hạ
nó, ông thấy rằng họ nhanh chóng cảm nhận được những mối nguy hiểm
tiềm tàng. Trong 95% trường hợp, các chỉ huy nhận ra một khuôn mẫu
chung và lựa chọn cách hành động thông thường xuất hiện đầu tiên trong
đầu.
Một trong những đồng nghiệp của Klein, nhà tâm lý học Daniel
Kahneman, nghiên cứu quá trình ra quyết định của con người từ mô hình
“thử nghiệm và thiên vị” trong đánh giá con người. Các phát hiện của
Kahneman lẽ ra không quá khác biệt với phát hiện của Klein. Khi
Kahneman tìm hiểu phán đoán của các chuyên gia được đào tạo chuyên
sâu, ông thấy kinh nghiệm thường chẳng giúp ích được gì. Tệ hơn nữa,
kinh nghiệm thường chỉ khiến người ta tự tin hơn chứ chưa chắc là đã
thành thục hơn về tay nghề.
Kahneman tự thấy nhận xét đó cũng đúng với mình. Ông bắt đầu thắc
mắc về mối liên hệ giữa kinh nghiệm và chuyên môn vào năm 1955. Khi
đó, Kahneman đang là một trung úy trẻ trong đơn vị tâm lý học của Lực
lượng Phòng vệ Israel. Một trong những nhiệm vụ của ông là đánh giá các
ứng viên sĩ quan qua các bài kiểm tra lấy từ quân đội Anh. Trong đó, có bài
kiểm tra yêu cầu từng nhóm tám người mang theo một cột điện thoại, cùng
nhau vượt qua bức tường cao 1,8m mà không được để cột chạm đất cũng
như không để người lính nào hay cây cột nào chạm tường
1
. Sự khác biệt
