Chỉ rặt một đường là làm tổng số, rồi bảo: “Đây, bấy nhiêu đây. Ngài
là một tên đồi trụy, một con dê già, một phường ăn nói huênh hoang,
một tuồng kê gian, một tay nghệ sĩ, vân vân”. Vậy đó. Một cái rụp. Ấy
vậy, nên chi về mặt triết lý cũng như về mặt chánh trị, tôi ngả theo học
thuyết nào không nhìn nhận con người có bản chất vô tội, và theo thực
hành nào đối xử y như một kẻ phạm tội. Ngài nhận thấy ở tôi, đó ngai,
một phần tử sáng suốt trung thành với cảnh tình nô lệ.
Nói cho ngay, không có nô lệ, thì quyết chắc không có giải pháp tối
định. Tôi đã hiểu được điều này rất mực nhặm lẹ. Xưa, tôi chỉ có mỗi
chữ tự do trong miệng. Tôi tráng nó lên bánh mì khi ăn lót lòng, tôi
gặm nó suốt ngày ròng rã, tôi mang vào cuộc đời một hơi thở ngọt
ngào và thơm mát tự do. Tôi giơ cao cái chữ bự cồ ấy mà giáng vào
mặt kẻ nào dám nói trái ý, tôi đã bắt nó phụng sự ước vọng và thế lực
của mình. Tôi thỏ thẻ nó trên giường, vào vành tai thiêm thiếp của
mấy cô bạn và nó giúp tôi bỏ rơi họ dễ dàng. Tôi đụng đâu cũng lòn
nó vào được cả... Ấy, tôi lại nổi nóng rồi, lời lẽ mất hết mực thước.
Vậy mà nghĩ kỹ thì tôi cũng đã có khi vận dụng tư tưởng tự do một
cách ít vụ lợi và, ngài hãy xét xem tôi khờ khạo tới mực nào, cũng đã
rắp tâm bảo vệ nó vài ba lần. Cố nhiên không đến độ hy sanh tánh
mạng cho nó, nhưng chẳng phải là không mạo hiểm đôi phần
nên miễn chấp mấy hành động liều lĩnh đó, tôi không hiểu rõ bấy giờ
mình làm việc gì. Tôi không hiểu rõ rằng tự do chẳng phải là một phần
thưởng hay một tấm huy chương ngài ăn mừng trong mùi rượu sâm
banh. Cũng chẳng phải là một món quà, một hộp bánh mứt dành để
trém mép cho khoái lỗ miệng. Không, không đâu, ngài ạ, tự do ngược
lại là một khổ dịch, và là một cuộc chạy bộ dẻo dai, thật cô quạnh, thật
nhừ xác. Không có sâm banh cũng chẳng có bạn hữu nâng ly trìu mến
nhìn ngài. Đơn chiếc một mình trong căn phòng ủ dột, đơn chiếc một
mình giữa vành móng ngựa và trước mặt quan tòa, và đơn chiếc một
mình để định đoạt, trước mặt chính mình hay trước mặt đám người xét
xử mình. Tót đầu mũi mọi thứ tự do, đều có kèm lời phán quyết; chính
