nhiên, tất cả những việc đó cũng không phải là một sự nghiệp. Ông còn có
thể làm được việc khác.
- Tôi đã bỏ phí hai phần ba cuộc đời vào những chuyện vô bổ rồi.
Không đủ thời gian để bắt đầu cho một sự nghiệp nào nữa.
- Đúng, phấn đấu là cho một sự nghiệp rất khó. Rất nhiều người sinh
ra chỉ để đấu tranh cho sự tồn tại của riêng mình thôi, chứ không đủ sức tạo
nên một sự nghiệp. Nhưng ở đây tôi muốn nói là không nên hiểu làm lại
cuộc đời theo ý nghĩ cực đoan là xoá sạch quá khứ, và bắt đầu từ con số
không. Những hiểu biết khoa học của ông vượt qua một tá người như tôi
cộng lại. Chúng ta cùng năm sinh, có thể chúng ta đồng khoá với nhau thời
niên thiếu. Năm 1944 tôi rời ghế nhà trường đi hoạt động cách mạng còn
ông thì cứ học mãi, hết trong nước lại sang Pháp, sang Mỹ... Chẳng lẽ
những cái đó đều bỏ đi hay sao?
- Tôi muốn nói trên phương diện tư tưởng, phương diện ý thức hệ.
- Ngay trên lĩnh vực này cũng không cần phải làm lại tất cả. Marx phê
phán Hegel nhưng thừa kế ở nhà triết học này những tư tưởng vĩ đại. Tôi
nghe nói có lần Hoàng Quý Nhân đã bảo bà Hứa Quế Lan, lúc đó còn là vợ
ông rằng: "'Việt cộng có ba khẩu hiệu thì ông đã đồng xướng với họ hai.
Đánh đổ ông Diệm và tự do dân chủ. Có gì đảm bảo ông không gào nốt với
họ khẩu hiệu thứ ba là thống nhất Tổ quốc?" Tôi nghĩ rằng lúc đó ông chưa
gào thôi chứ không phải ông chẳng thích thống nhất Tổ quốc. Chỉ có điều
ông chống Cộng nên ông không muốn hợp xướng với chúng tôi tất cả. Dù
vậy những người cộng sản cũng vẫn coi ông và những lực lượng có chủ
trương tương tự là cần liên minh. Như vậy có nghĩa là ngay cả khi chưa gặp
nhau đã có lúc chúng ta bay song song. Nay đã gặp nhau thì hoàn toàn ông
có thể điều chỉnh tay lái cho thích hợp. Tôi thấy một số trí thức, nhất là
những người hoạt động ở lĩnh vực xã hội thường mặc cảm mình là kẻ bại
trận và coi bất cứ sự liên hệ nào với chính quyền là xu thời. Đảng chúng tôi
nắm quyền, nhưng quyền lãnh đạo đó được lịch sử thừa nhận, được dân tộc
