LUẬN VỀ CÁI CHẾT VÀ SỰ TƯƠNG QUAN GIỮA NÓ VỚI TÍNH
CHẤT BẤT DIỆT CỦA BẢN THỂ TỰ TẠI CỦA CHÚNG TA
Chết chính là vị thần gợi hứng và vị thần hướng dẫn của triết học, và
chính vì thế mà Socrate từng định nghĩa triết học là sự lo chết. Thiếu cái
chết, thật khó mà triết lý. Vậy thiết tưởng ta nên viết nên một ý nghĩ đặc
biệt về nó vào đầu cuốn sách cuối cùng, đứng đắn nhất và quan trong nhất
của chúng ta.
Con vật sống mà không thực biết cái chết, nên trong thế giới súc vật, cá
thể trực tiếp hưởng thụ cái bản chất bất diệt của chủng loại, vì chỉ ý thức
mình như một hữu thể vô chung. Ở con người, cái xác tín kinh khủng về cái
chết phát hiện đồng thời với lý trí. Nhưng vì, trong thiên nhiên, một phương
thuốc hay ít ra một sự bù đắp, thường đi đôi với một tai họa, nên cũng cái ý
nghĩ ấy, từng phát sinh ra kiến thức về cái chết, lại cung cấp cho con người
những tư tưởng siêu hình để an ủi, mà con vật không thể có và cũng chẳng
cần có. Chính đó là cái cứu cánh mà tất cả các tôn giáo và tất cả các triết hệ
đều lấy làm cứu cánh chính; do đó, tôn giáo và triết hệ trước hết là phương
thuốc giải độc mà lý trí suy tư tự lực tạo ra để chống lại cái tin chắc phải
chết. Tuy nhiên, họ đạt mục đích ở những mức độ chênh lệch khác nhau, và
thật ra, có tôn giáo hay triết hệ giúp con người có khả năng nhìn tận mặt cái
chết một cách bình thản hơn là tôn giáo khác hay triết hệ khác. Bà la môn
giáo và Phật giáo dạy con người tự coi mình là hữu thể vô thượng, là phạm
thiên, vốn không biết có sinh diệt, nên đã thành công hơn hẳn các tôn giáo
cho rằng con người được cấu tạo từ hư không và thực sự lấy sinh làm khởi
đầu cho đời sống thụ nhận từ một kẻ khác. Vì vậy mà ở Ấn người ta có một
thái độ bình thản khinh thị cái chết mà ở Âu người ta thiếu hẳn. Quả thật là
một điều đáng ngại khi in sâu vào đầu óc con người ngay từ lúc ấu thơ
những quan niệm kém cỏi không vững chắc trong một địa hạt quan trọng
như thế, khiến nó không còn bao giờ dám chấp nhận những quan niệm xác
đáng hơn và vững vàng hơn. Dạy nó rằng nó chỉ từ hư không sinh ra trong
một thời gian ngắn, để rồi đời đời nó chả là gì cả, ấy thế mà mai sau nó tất
sẽ bất diệt, thật ra có khác gì là dạy nó rằng, tuy nó hoàn toàn là công trình
