Sống thiền
132
một mức độ hợp lý hơn, nếu như ý niệm về một
không gian tuyệt đối vẫn còn tồn tại. Bởi vì,
nếu quả có một không gian như thế, chúng ta
sẽ phải mặc nhiên thừa nhận sự tồn tại của các
ý niệm trong-ngoài, trên-dưới... trong không
gian ấy, và do đó chỉ có thể thay đổi nhận thức
về chúng chứ không thể triệt tiêu hoàn toàn.
Nhưng thật ra không gian không phải là
một thực thể tồn tại tuyệt đối, mà cũng chỉ là
một ý niệm được hình thành trong mối tương
quan giữa các vật thể. Khi quán sát, chúng
ta sẽ thấy rằng không thể có được một ý niệm
về không gian nếu như không có các vật thể
tồn tại trong đó. Hay nói một cách khác, không
gian cũng chỉ là một trong các ý niệm mà tâm
thức đã sản sinh ra nhằm nắm bắt, diễn đạt
thực tại. Khi các ý niệm trong-ngoài, trên-
dưới... được quán sát đến cùng, chúng bộc lộ
tính chất tương đối của không gian như một ý
niệm được hình thành từ nơi mối quan hệ về vị
trí giữa các vật thể.
Kinh Hoa Nghiêm chỉ rõ tính chất tương đối
này khi nói “vô lượng vô số núi Tu-di có thể
