133
Tâm và cảnh
mang đặt trên đầu sợi tóc”. Ở đây ta thấy khái
niệm về một không gian tuyệt đối là hoàn toàn
sụp đổ.
1
Thay vào đó là một không gian chỉ tồn
tại trong mối quan hệ tương tức tương nhập với
tất cả các thực thể khác.
Ngay cả ý niệm về thời gian cũng không ra
ngoài nguyên lý tương tức và tương nhập. Bởi
vì thật ra đó chỉ là một sự liên hệ về trình tự
giữa các sự kiện xảy ra. Nếu không có mối liên
hệ ấy, ta cũng không thể hình dung ra được
một ý niệm về thời gian. Xét theo ý nghĩa này,
thời gian cũng có tính chất tương đối như không
gian, bởi vì nó cũng là một ý niệm sản sinh từ
nhận thức. Vì thế, kinh Hoa Nghiêm nói rằng
có thể mang quá khứ và tương lai đặt vào hiện
tại, hoặc mang quá khứ hiện tại đặt vào tương
lai... hoặc có thể mang tất cả thời gian đặt vào
một khoảnh khắc.
2
1
Thuyết tương đối của Albert Einstein về sau đã tán đồng điều
này khi chứng minh rằng không gian cũng là một hình thái
của nhận thức, được hình thành do nơi sự liên hệ về vị trí của
các vật thể.
2
Trong Phật học, khoảnh khắc rất ngắn này thường được diễn
đạt như là một sát-na, hay có khi cũng gọi là một niệm.
