quân ở Stalingrad viết cho vợ mới cưới mới vài tuần, “nếu họ đọc trong lá
thư này lý do tại sao anh chiến đấu vì em. Nhưng anh không thể phân biệt rõ
đâu là em còn đâu là tổ quốc. Với anh đó là một”.
So sánh những lá thư viết về nhà của sĩ quan và binh lính hai bên cho ta
biết nhiều điều. Trong nhiều thư của phía Đức gửi từ Stalingrad lúc đó
thường thấy rõ sự oán hận, vỡ mộng, thậm chí có ý không muốn tin những
gì đang diễn ra, như thể đây không còn là cuộc chiến mà họ đã dấn thân vào.
“Anh thường tự hỏi mình”, một trung úy Đức viết cho vợ, “tất cả những
chịu đựng này để làm gì. Loài người điên hết rồi hay sao? Thời buổi kinh
hoàng này sẽ để lại dấu ấn vĩnh viễn cho nhiều người trong bọn anh”. Và bất
chấp những tuyên truyền lạc quan về sự tất thắng, ở nhà nhiều người vợ đã
cảm nhận được sự thật: “Em không thể thôi lo lắng. Em biết anh đang phải
chiến đấu thường xuyên. Em sẽ luôn là người vợ thủy chung của anh. Cuộc
sống của em thuộc về anh và thuộc về thế giới của chúng ta”.
Cũng có một số lượng đáng kể những người lính Nga đã quên mất thư của
mình sẽ bị kiểm duyệt hoặc đã quá nản rồi, chả thiết gì cả. Nhiều người phàn
nàn về suất ăn. “Dì Lyuba”, một người lính trẻ viết, “xin dì gửi cho con ít đồ
ăn. Con rất xấu hổ phải hỏi xin dì, nhưng mà con đói quá không chịu nổi”.
Nhiều người thú nhận rằng mình đã bệ rạc dến nỗi phải bới rác, người khác
thì kể với người ở nhà rằng binh lính ốm đau “vì ăn uống tệ hại và điều kiện
thiếu vệ sinh”. Một người lính bị kiết lỵ viết: “Nếu cứ tiếp tục thế này thì
không cách gì tránh được dịch bệnh. Chúng tôi còn có cả chấy rận, đó là
nguồn lan truyền dịch bệnh hàng đầu”. Quả nhiên người lính nói không sai.
Ở bệnh viện 4169, những người lính bị sốt phát ban nhanh chóng bị cách ly.
Các bác sĩ cho rằng “thương binh bị lấy sốt phát ban từ dân địa phương trên
đường đến viện và nó cứ thế lây lan ra”.
Cũng như những lời phàn nàn về đồ ăn và điều kiện sống, dấu hiệu hoang
mang cũng lộ rõ. Các Chính ủy luôn nhảy dựng lên khi thoáng thấy bóng
mình thì chắc hẳn phải không yên khi biết kết quả kiểm duyệt thư từ của
NKVD. “Chỉ riêng ở Tập đoàn quân số 62, trong nửa đầu tháng 10, bí mật
quân sự đã bị tiết lộ trong 12.747 thư”, Cục Chính trị báo cáo về Moskva.
