sự ủng hộ thích đáng dành cho những biện pháp lâu dài cần thiết (những
biện pháp chậm chí có thể mang tính chất của kế hoạch hóa chủ toàn) mà
không hề xảy ra sự đàn áp nào đối với những ý kiến phê phán công khai,
trong khi ở các nước đang cần chuẩn bị cho một cuộc tiến công hay tiến
hành một cuộc chiến tranh xâm lấn, phê phán công khai, về nguyên tắc phải
bị cấm đoán, nhằm huy động được sự ủng hộ rộng rãi của công chúng bằng
cách diễn giải sao cho cuộc chiến tranh xâm lược biến thành cuộc chiến
tranh vệ quốc.
Bây giờ chúng ta hãy quay lại xem xét lời tuyên bố của nhà Không Tưởng
cho rằng phương pháp của anh ta đích thị là phương pháp thực nghiệm áp
dụng cho lĩnh vực xã hội học. Tôi thiết nghĩ, tuyên bố này đã không thể
đứng vững trước cách phê phán của chúng ta. Điều này còn có thể được
minh họa thêm bằng sự tương tự giữa kĩ nghệ vật lí và kĩ nghệ chủ toàn.
Chúng ta sẵn sàng thừa nhận rằng, bằng những đồ án thiết kế, người ta có
thể thành công trong việc lập kế hoạch cho những máy móc vật lí, và với
những đồ án như vậy, ta thậm chí có thể xây dựng cả một công xưởng hoàn
chỉnh để sản xuất ra chúng,.v..v. Nhưng làm được tất cả những điều đó chỉ
là do nhiều thí nghiệm phân mảnh đã được tiến hành từ trước rồi. Mỗi chiếc
máy là kết quả của rất nhiều cải tiến nhỏ. Mỗi mô hình phải được “phát
triển” bằng phương pháp thử sai, bằng vô số những điều chỉnh nhỏ. Lập kế
hoạch một công xưởng sản xuất cũng vậy. Kế hoạch mà mọi người thường
coi là chủ toàn thành công được chỉ vì chúng ta đã vấp phải đủ kiểu sai lầm
nhỏ; nếu khác đi thì cũng có đủ các lí do khiến kế hoạch đó dẫn ta đến
những sai lầm lớn.
Như vậy là, nếu xét kĩ lưỡng hơn, sự giống nhau giữa kĩ nghệ vật lí và kĩ
nghệ xã hội lại quay ra chống lại người kĩ sư chủ toàn và ủng hộ cho người
kĩ sư cải biến xã hội theo lối phân mảnh. Nếu xem cụm từ “kĩ nghệ xã hội”
là ám chỉ đến sự giống nhau này, thì rõ ràng nó đã bị các nhà Không Tưởng
tiếm đoạt trong lúc thực ra họ chẳng có lấy một chút quyền hạn nào để làm
điều đó. Đến đây, tôi xin kết thúc những nhận xét phê phán của mình về
thuyết Không Tưởng và tập trung vào công kích đồng minh của nó là thuyết
sử luận. Tôi tin mình đã có câu trả lời đầy đủ đối với thuyết sử luận liên
