25. TÍNH ĐA BIẾN CỦA CÁC ĐIỀU KIỆN THỰC
NGHIỆM
Nhà sử luận cho rằng không thể áp dụng phương pháp thực nghiệm cho các
bộ môn khoa học xã hội, vì trong lĩnh vực xã hội chúng ta không thể tùy ý
tái tạo một cách chính xác các điều kiện thực nghiệm giống nhau. Điều này
đưa chúng ta đến gần hơn chút nữa với cái cốt lõi của thuyết sử luận. Tôi
thừa nhận lời tuyên bố này có phần nào đúng: chắc chắn là có một số khác
biệt giữa các phương pháp vật lí và các phương pháp xã hội học. Tuy nhiên,
tôi khẳng định rằng thuyết sử luận được xây dựng trên cơ sở một sự ngộ
nhận thô thiển về những phương pháp thực nghiệm của vật lí học.
Trước tiên, ta hãy xem xét các phương pháp này. Mọi nhà vật lí thực
nghiệm đều biết rằng trong những điều kiện có vẻ như hoàn toàn giống
nhau vẫn có thể xảy ra những hiện tượng không giống nhau chút nào. Thoạt
nhìn hai đoạn dây điện trông có thể giống hệt nhau, nhưng nếu thay đổi vị
trí của chúng cho nhau trong một cái máy điện, thì sự khác biệt nảy sinh có
thể sẽ rất lớn. Xem xét kĩ lưỡng hơn chút nữa (ví dụ, qua một kính hiển vi),
chúng ta có thể thấy chúng không giống nhau như thoạt đầu. Nhưng thông
thường thì rất khó tìm được sự khác biệt về điều kiện của hai thí nghiệm
dẫn đến các kết quả khác nhau. Phải có những công trình nghiên cứu thực
nghiệm cũng như lí thuyết dài hơi để tìm ra được sự giống nhau nào là quan
trọng, và giống nhau đến mức độ nào là đủ. Lẽ ra việc nghiên cứu này phải
được tiến hành trước, rồi sau đó ta mới có khả năng đảm bảo các điều kiện
giống nhau cho các thí nghiệm của mình, và thậm chí ta mới biết những
“điều kiện giống nhau” trong trường hợp này nghĩa là gì. Thế nhưng,
phương pháp thực nghiệm vẫn luôn được người ta áp dụng.
Như vậy, chúng ta có thể nói rằng, câu hỏi cái gì được coi như những “điều
kiện giống nhau” là một câu hỏi phụ thuộc hoàn toàn vào việc ta đang tiến
hành loại thí nghiệm nào, và chỉ có thể được trả lời thông qua thực nghiệm,
về bất kể sự khác biệt hay sự giống nhau nào được quan sát thấy, dù hiển
