nhiên đến đâu, chúng ta cũng không thể khẳng định một cách tiên nghiệm
xem liệu chúng có quan trọng hay không cho mục đích tái lập một thí
nghiệm. Cho nên chúng ta đành phải để cho phương pháp thực nghiệm tự lo
lấy việc này.
Vấn đề còn nhiều tranh cãi về việc phải cách li các thí nghiệm một cách
nhân tạo khỏi các tác nhân gây nhiễu loạn cũng giống như vậy. Rõ ràng,
chúng ta không thể cách li một thiết bị chống lại mọi tác động bên ngoài;
chẳng hạn, chúng ta không thể biết một cách tiên nghiệm liệu ảnh hưởng
của vị trí các hành tinh hay vị trí mặt trăng lên một thí nghiệm vật lí là đáng
kể hay có thể bỏ qua. Chỉ từ kết quả thực nghiệm, hay từ những lí thuyết,
mà đến lượt chúng, được kiểm đúng bằng thực nghiệm, chúng ta mới có thể
rút được bài học xem liệu loại cách li nhân tạo nào, nếu có, là loại cách li
cần thiết mà thôi.
Dưới ánh sáng của những nhận định trên thì luận cứ mang tính sử luận sẽ
không còn hiệu lực. Đó là luận cứ cho rằng tính đa biến của các điều kiện
xã hội và nhất là những biến đổi do quá trình phát triển của lịch sử sẽ cản
trở hoàn toàn các cuộc thực nghiệm xã hội. Thế nhưng thật ra những khác
biệt nổi bật mà nhà sử luận đã quá bận tâm với chúng, tức là, những khác
biệt giữa các điều kiện thịnh hành trong các thời kì lịch sử khác nhau,
không nhất thiết phải gây ra bất kể khó khăn khác thường nào cho khoa học
xã hội.
Có thể thú nhận rằng, giả như chúng ta đột nhiên bước vào một thời kì lịch
sử khác lạ thì có lẽ nhiều trông đợi của chúng ta về mặt xã hội, được hình
thành trên cơ sở những cuộc thực nghiệm phân mảnh được thực hiện trong
xã hội chúng ta, sẽ chỉ mang lại thất vọng. Nói cách khác, thực nghiệm có
thể dẫn đến những hậu quả khôn lường. Nhưng có thể nói cũng chính
những thực nghiệm sẽ khiến chúng ta khám phá được sự biến đổi của điều
kiện xã hội; thực nghiệm dạy chúng ta biết rằng những điều kiện xã hội nào
sẽ là những điều kiện thay đổi theo từng thời kì lịch sử; hệt như các thí
nghiệm đã dạy cho nhà vật lí biết rằng nhiệt độ sôi của nước có thể thay đổi
tùy vào vị trí địa lí. (Nếu sử dụng những lý thuyết đã được kiểm đúng bằng
