mình dẫn đến thất vọng. Họ khẳng định chúng ta không có khả năng điều
chỉnh những tập quán tư duy của mình, và nhất là những tập quán phân tích
các sự kiện xã hội, cho phù hợp với những điều kiện bất lợi này. Tôi ngờ
rằng những nỗi lo sợ như vậy phần nào xuất phát từ tâm trạng quá bị kích
động của các nhà sử luận - từ nỗi ám ảnh về tầm quan trọng của biến đổi
lịch sử; nhưng tôi cũng phải thú nhận rằng chỉ dựa trên những nhận định
tiên nghiệm thì khó có thể xua tan được những nỗi lo ấy.
Tóm lại, khả năng thích nghi với môi trường mới rất khác nhau đối với từng
người, và vì vậy có lẽ chẳng có lí do gì khiến ta trông chờ một nhà sử luận
(người có những quan điểm bi quan đến như vậy) có được khả năng điều
chỉnh thành công tư duy của mình cho phù hợp những thay đổi của môi
trường xã hội. Hơn nữa, vấn đề còn phụ thuộc vào đặc tính của môi trường
mới. Không thể loại trừ khả năng một nhà nghiên cứu xã hội có thể thấy
mình bị ăn thịt trước khi thành công trong việc điều chỉnh bản thân bằng
phương pháp thử sai cho phù hợp với với tập quán ăn thịt người, cũng như
không thể loại trừ khả năng trong một xã hội đã được “xây dựng theo kế
hoạch” nào đó, những công trình nghiên cứu của anh ta sẽ có thể được hoàn
thành trong một trại tập trung. Trong địa hạt vật lí học cũng vậy. Rất nhiều
nơi trên thế giới có những điều kiện vật chất không dành nhiều cơ hội thích
nghi cho nhà vật lí bằng phương pháp thử sai.
Tóm lại, nếu như lời khẳng định của thuyết sử luận được xem là hợp lí thì
cũng chỉ dựa duy nhất vào hai nhận định, đó là: tính đa biến của những điều
kiện lịch sử khiến ta không thể sử dụng phương pháp thử nghiệm để giải
quyết các vấn đề của xã hội, và về cơ bản, nghiên cứu xã hội khác xa với
nghiên cứu tự nhiên, câu chuyện sẽ hoàn toàn khác đi nếu chúng ta thừa
nhận rằng, trong thực tiễn đối với nhà khoa học xã hội, thường rất khó tùy ý
chọn và thay đổi những điều kiện thử nghiệm của mình. Nhà vật lí ở vào
một vị trí khả quan hơn, mặc dù đôi khi anh ta cũng phải đối mặt với những
trở ngại tương tự. Ví dụ như khả năng tiến hành thí nghiệm trong các
trường hấp dẫn biến thiên, hay dưới những điều kiện nhiệt độ cận đỉnh, là
rất hạn chế. Nhưng chúng ta cũng không được quên rằng nhiều khả năng
mở ra cho nhà vật lí ngày nay đã từng là những khả năng không mang tính
