8. NHẬN THỨC TRỰC GIÁC
Trên đây ta đã chủ yếu bàn về một số nét đặc tính của đời sống xã hội, như
tính mới mẻ, tính phức hợp, tính tổ chức, quan điểm chủ toàn và cách mà
lịch sử đời sống xã hội được chia ra thành từng giai đoạn. Đó là những đặc
trưng mà thuyết sử luận cho rằng đã khiến một số phương pháp điển hình
của vật lí học không thể đem áp dụng được cho các bộ môn khoa học xã
hội. Do đó, đối với nghiên cứu xã hội, người ta thấy cần có một phương
pháp tiếp cận mang nhiều tính lịch sử hơn. Phần nào đó từ cách nghĩ phản
khoa học luận của thuyết sử luận, ta cần cố gắng bằng trực giác tìm hiểu
lịch sử của các nhóm xã hội khác nhau. Cách suy nghĩ này đôi lúc được
phát triển thành một luận thuyết phương pháp luận rất gần gũi với thuyết sử
luận, mặc dù nó không hẳn lúc nào cũng gắn liền với thuyết ấy.
Đó là luận thuyết cho rằng, trái với phương pháp của các bộ môn khoa học
tự nhiên, phương pháp đặc thù của các bộ môn khoa học xã hội là phương
pháp được đề ra dựa trên cơ sở một sự nhận thức gần gũi và thiết thực về
các hiện tượng xã hội. Liên quan tới quan điểm này, người ta thường nhấn
mạnh đến những nét đối lập và những sự tương phản sau đây. Vật lí học
hướng đến một lời kiến giải mang tính nhân quả, còn xã hội học lại hướng
đến sự nhận thức về mục đích và ý nghĩa. Trong vật lí học, các sự kiện được
cắt nghĩa một cách chặt chẽ và mang tính định lượng với sự trợ giúp của
những công thức toán học. Xã hội học thì tìm cách nắm hiểu các quá trình
phát triển lịch sử dưới dạng định tính nhiều hơn, chẳng hạn dưới dạng
những mục đích và khuynh hướng đối nghịch, hoặc dưới dạng “đặc điểm
dân tộc” hay “tinh thần thời đại”. Do vậy mà tại sao trong khi vật lí học sử
dụng những phép khái quát hóa mang tính diễn dịch thì nghiên cứu xã hội
học chỉ có thể được tiến hành với sự trợ giúp của đầu óc tưởng tượng mang
tính đồng cảm. Và đó cũng là lí do vì sao vật lí học có thể đạt đến những
đặc tính giống nhau có giá trị hiệu lực một cách phổ quát và cắt nghĩa được
mọi sự kiện đơn lẻ với tư cách như những ví dụ minh họa cho những đặc
tính giống nhau ấy, trong khi xã hội học đành phải hài lòng với nhận thức
