“Con hơn cha là nhà có phúc”, câu nói ấy càng đúng với thế hệ thứ ba
dòng họ Ngô Thì. Các con ông Sĩ, không kể Chí thứ hai và Trí thứ sáu mà ta
đã nói ở trên, còn một người nữa - có thể nói một trong những tên tuổi lừng
lẫy nhất thời Tây Sơn. Đó là Ngô Thì Nhậm, cháu đích tôn của cụ Ngô Thì
Ức, con trai cả của Ngô Thì Sĩ, anh của Ngô Thì Chí và Ngô Thì Trí!
Danh sĩ Ngô Thì Nhậm (1746-1803) từng làm quan nhà Lê, nhưng được
biết đến nhiều nhất với việc giúp triều Tây Sơn đánh lui quân Thanh xâm
lược. Tác phẩm của ông là một phần quan trọng trong Ngô gia văn phái.
Trong số 15 thành viên sáng giá của dòng họ, không thể không kể đến
Ngô Thì Điển (?-?), người biên tập bộ sách, và Ngô Thì Du (1772-1840),
người viết tiếp 7 hồi Hoàng Lê nhất thống chí. (Đến nay, các nhà nghiên cứu
đã khẳng định được 7 hồi đầu của kiệt tác này là do Ngô Thì Chí viết; 7 hồi
tiếp theo có thể là do Ngô Thì Du; 3 hồi cuối cùng có tính chất chắp vá, lại
có cả những sự việc thời Tự Đức, có thể là do Ngô Thì Thuyết hoặc một tác
giả vô danh khác viết).
Người thứ 15 và cũng là cuối cùng của Ngô gia văn phái là Ngô Thì Giai
(1818-1881). Ông là danh sĩ đời vua Tự Đức, người cuối cùng được biên
chép trong bộ sách này.
Ngô gia văn phái là bộ sách có tính sưu tập, nhằm nêu cao truyền thống
văn hóa, văn học của họ Ngô Thì. Các trước tác đều bằng chữ Hán, gồm đủ
các thể loại: thơ, phú, truyện kí, tự, bạt, khải, biểu, tấu, sớ...
Mặc dù vậy, Ngô gia văn phái đã phản ánh được rất nhiều mặt của đời
sống xã hội lúc bấy giờ, trải qua các thời Lê mạt, Tây Sơn và nhà Nguyễn
(nửa cuối thế kỉ 18 đến đầu thế kỉ 19). Cùng thời với họ Ngô Thì ở Tả
Thanh Oai, có thể kể đến họ Nguyễn ở Tiên Điền (Hà Tĩnh), họ Nguyễn
Huy ở Trường Lưu (Hà Tĩnh). Nhưng có lẽ không một dòng họ nào ở nước
ta có đông đảo người sáng tác, trước tác với một quy mô rộng lớn và phong
phú như họ Ngô Thì ở làng Tả Thanh Oai. Đó cũng chính là yếu tố làm nên
giá trị của “văn phái” này, bên cạnh một báu vật khác là tiểu thuyết Hoàng
Lê nhất thống chí trong lịch sử văn học nước nhà.
