Năm Ất Dậu (1585) ở tuổi 95, Nguyễn Bỉnh Khiêm bị ốm nặng. Biết
mình khó qua khỏi, ông dâng sớ lên vua Mạc Mậu Hợp. Trong sớ có những
lời tâm huyết như sau: “Thần suy tính độ số thấy vận nước nhà đã suy, vận
nhà Lê đã đến hồi tái tạo, ý Trời đã định, sức người khó theo. Song nhân
định có thể thắng thiên, xin nhà vua hết lòng tu nhân phát chính, lấy dân
làm gốc, lấy nước làm trọng, trong sửa sang văn trị, ngoài chuyên cần võ
công, may ra giữ được cơ nghiệp tổ tông, thì thần chết cũng được thỏa
lòng”. Mạc Mậu Hợp cử Phụ chính đại thần Mạc Đôn Nhượng cùng văn võ
bá quan về lễ tang để tỏ sự trọng thị. Triều đình lập đền thờ ông tại quê nhà,
đích thân vua đề chữ lên biển gắn trước đền thờ: “Mạc triều Trạng nguyên
Tể tướng từ”.
Tất cả ở Nguyễn Bỉnh Khiêm đều đạt đỉnh cao của thời đại và tỏa rạng
vào tương lai. Ông để lại cho đời một bài học lớn: Người trí thức chân chính
dẫu gặp khó khăn nguy khốn vẫn phải giữ vững khí tiết và niềm tin, hành
động vì đại nghĩa của dân tộc. Người bạn đồng liêu là Trạng nguyên Giáp
Hải từng viết về ông khi bước vào tuổi 90: “Danh quán Nho gia lôi phần
địa / Lực phù nhật cốc trụ kình thiên / Tứ triều huân nghiệp nhân trung kiệt /
Cửu lão dung nghi thế thượng nguyên” (dịch: Long bảng đứng đầu, tên sấm
dậy / Chống trời cột vững, sức cường kiên / Bốn triều nghiệp lớn, tay anh
kiệt / Chín chục dung nghi, dáng khách tiên).
