Vua Lê chúa Trịnh
hà Lê khởi nghiệp trung hưng năm 1533, khi Nguyễn Kim lập Lê
Duy Ninh lên làm vua, tức Lê Trang Tông. Nhà Trịnh bắt đầu từ Trịnh
Kiểm, khi ông thay Nguyễn Kim, lên nắm giữ binh quyền (1545). Vua Lê
phong Trịnh Kiểm làm Thái sư Lạng Quốc công, đứng đầu triều đình, nhưng
tước vương thì không, nên ông cũng chưa xưng là chúa. (Tước Thế tổ Minh
khang Thái vương là do đời sau truy phong.) Năm 1573, Trịnh Tùng, con
thứ của Trịnh Kiểm lập Lê Duy Đàm lên làm vua, tức Lê Thế Tông, sau khi
dẹp được loạn Trịnh Cối và những người có âm mưu chống đối ông trong
hoàng tộc. Ông được vua Lê phong tước Bình An vương và bắt đầu xưng
chúa. Vì thế Trịnh Tùng được coi là vị chúa Trịnh đầu tiên. Cũng từ đấy bắt
đầu thế “lưỡng đầu” với một bên là nhà vua và một bên là nhà chúa. Tuy
nhiên, chúa mới là người nắm giữ thực quyền, vua chỉ làm vì.
Thời gian đầu, không phải các vua Lê không có ý định phản kháng nhằm
giành lại quyền lực. Tiêu biểu là vua Anh Tông cùng cận thần Lê Cập Đệ –
một người trong tôn thất, vua Lê Kính Tông cùng Trịnh Xuân, con thứ của
Trịnh Tùng; đã cùng người thân tín lập mưu sát hại Trịnh Tùng vào các năm
1572, 1619. Cả hai lần việc đều không thành, chúa thoát chết còn vua Lê thì
bị sát hại hoặc bức tử. Từ đấy về sau, các chúa Trịnh thường chọn những
người còn ít tuổi trong hoàng tộc để lập làm vua, đồng thời gả con gái họ
Trịnh cho vua để ràng buộc bằng mối quan hệ họ hàng. Ví dụ như vua Thần
Tông được đưa lên ngôi năm 12 tuổi, là cháu gọi Bình An vương Trịnh
Tùng bằng ông ngoại, gọi Thanh Đô vương Trịnh Tráng bằng cậu ruột, đồng
thời là con rể của chúa. Vì thế mặc dù cha ông là vua Kính Tông bị Trịnh
Tùng bức tử, bản thân ông bị Trịnh Tráng o ép đủ bề, ông có thù có ức thì
cũng khó mà chống lại Trịnh gia!
