SỬ TRUNG QUỐC - Trang 145

Tam đô phú dài khoảng 1.000 chữ, rất nổi tiếng, dân chúng hoan nghênh
đặc biệt, sao chép lại, làm cho giấy ở kinh đô khan, giá tăng vọt lên, đủ biết
giấy còn hiếm tới mức nào.
Thuật nấu sắt cũng tiến bộ. Năm 1958 người ta khai quật được ở Hà Nam
17 lò nấu sắt có từ thế kỉ II trước T.L., và thời đó lò đã dùng than đề đốt.
Kĩ nghệ sắt và muối do chính phủ giữ độc quyền, năm 119 đặt chức diêm
thiết quan coi về hai ngành đó như trên đã nói.
Vấn đề độc quyền muối, sắt không phải chỉ là một vấn đề kinh tế, mà còn
là một vấn đề chính trị, gây sự tranh biện sôi nổi giữa phái theo Nho và
phái theo Pháp. Theo Tư Mã Thiên thì cuộc tranh luận bắt đầu trễ lắm là từ
đời Cảnh đế, kéo dài tới đời Tuyên đế, trong khoảng 100 năm. Theo Hán
thư, cuộc tranh biện hăng hái nhất vào thời Tuyên đế, nhân cuốn Diêm thiết
luật của Hàn Khoan. Hàn Khoan là một nhà Nho ở thời Chiêu đế, xin bãi
bỏ thuế sắt muối cho dân đỡ khổ. Các nhà Nho khác lên tiếng ủng hộ,
nhưng đa số các đại phu theo Pháp gia đều đả kích Hàn Khoan. Hai phe
gồm trên 60 người cãi nhau về bốn vấn đề này: 1- dùng văn giáo hay võ
lực; 2. lấy nông hay lấy công, thương làm gốc; 3. dùng nhân nghĩa hay chỉ
nghĩ đến lợi; 4. dùng đạo đức hay dùng hình pháp. Bọn Pháp gia bảo nhà
Chu dùng nhân nghĩa, trọng văn nên mới suy vong; bọn Nho gia bảo Tần
độc tài chỉ dùng uy vũ, không ai phục, nên mới mau đổ. Không bên nào
thắng nổi bên nào, rốt cuộc các vua Hán vẫn giữ thuế sắt, muối đời Võ đế
vì triều đình rất cần tiền.
Về kiến trúc, Võ đế rất thích kiến thiết lâu đài cung điện tráng lệ; có Thần
minh đài cao tới 50 trượng, nếu mỗi thước thời đó là một gang tay thì 50
trượng bằng 100 mét ngày nay, tiếc rằng đài đó nay không còn.

3. Thương mãi
Nhà Hán khuyến nông mà ức thương, không cho con cháu thương nhân làm
quan, nhưng thương nhân giàu có đều mua đất, thành đại địa chủ, thành thử
chính sách đó không có mấy hiệu quả. Vả lại chính nhà nước cũng phát
triển việc buôn bán, trao đổi hàng hóa với nước ngoài, nên thương mại phát
triển hơn các thời trước.