SỬ TRUNG QUỐC - Trang 390

sông Hoài, tại bốn tỉnh Giang Tây, An Huy, Hà Nam và Sơn Đông. Đảng
đó là một hội kín như Bạch Liên giáo. Mấy năm đầu thập kỉ 1850, miền đó
bị lụt, dân đói, thấy Thanh suy, không phục tòng triều đình nữa, liên kết với
Thái Bình, cũng để tóc dài, tung hoàng một thời nhưng không chiếm được
một thị trấn nào quan trọng, không lập được một chính phủ, sau bị Tăng
Quốc Phiên bao vây và dẹp được năm 1868.
Đồng thời, Thanh bị thêm nạn Hồi giáo ở Vân Nam. Từ thời nhà Nguyên,
Hồi giáo đã cắm rễ khá sâu ở Tây Bắc và Tây Nam Trung Hoa. Ở Vân
Nam, thiểu số Hồi giáo thường gây với thổ dân khác đạo, nhất là từ khi
vùng đó khai thác các mỏ đồng, thiếc, thì mối tranh chấp càng tăng. Quan
lại ở Vân Nam vừa ít vừa bất lực, không dẹp được. Thanh đình cũng phái
quân tới.
Ở Thiểm Tây và Cam Túc Hồi giáo cũng dấy lên, Thanh đình đem quân
tới, năm 1873 dẹp được rồi lập thành tỉnh Tân Cương, di dân lên lập ấp,
một số nhỏ là thương nhân, một số nữa là quân nhân, đa số là nông dân.
Nhưng vì miền đó xa xôi, giao thông bất tiện, nên số dân tới nay vẫn còn
thưa thớt.
Sau cùng ở Quí Châu, rợ Miêu lại nổi loạn như thời Càn Long, 18 năm
mới dẹp được, dẹp xong thì Quí Châu bị tàn phá, gần như không còn gì.
- Hậu quả của những cuộc nổi loạn đó là số dân giảm đi rất nhiều, vì bị
giết, vì chế đói, vì lưu lạc.
Riêng loạn Thái Bình Thiên Quốc, một giáo sĩ Mỹ đoán là co 20 triệu
người chết, một ngoại nhân khác đưa ra con số 50 triệu. Hạng ngoại nhân
có ở các hương cảng, không biết tình hình nội địa, ước lượng quá thấp.
Theo Vương Nghi (sách đã dẫn), nếu kể các loạn, Niệm, Hồi, Miêu ở Quí
Châu nữa, kể cả nạn thổ phỉ cướp bóc ở khắp các tình, nạn chết đói, chết vì
bịnh dịch thì Trung Hoa đã mất đi một phần ba nhân khẩu, ít nhất là 100
triệu người. Hơn nạn hồng thủy, trong lịch sử Trung Hoa,chưa đời nào như
vậy.