Âu Tây dịch ra tiếng Trung Hoa mới nhận Wang có lí, còn triều đình Thanh
thì vẫn ngoan cố, phải đợi đến thua Nhật năm 1894 – 95, rồi Liên quân tám
nước vào đập phá cung điện ở Bắc Kinh (1901) mới miễn cưỡng nhượng
bộ phe duy tân một chút.
Trong khi đó, công việc duy tân ở Nhật tiến rất mau, chỉ từ 1872 đên 1900
đã theo kịp Âu Mĩ, năm 1905 thắng được một nước bạch chủng là Nga. Sử
gia Mỹ Eberhard bảo như vậy là nhờ từ mấy thế kỷ trước Nhật đã có một
giai cấp tư bản bourgeois (tức thương nhân) “cộng sinh” với giai cấp chư
hầu (feudataire) lớn, giai cấp trên (bourgeois) để chuyển qua chế độ tư bản,
còn giai cấp sau biến thành bọn đế quốc kiểu Âu.
Có thể đó là một lý do quan trọng. Lý do chính là Minh trị Thiên Hoàng
sáng suốt, nhiệt tầm vì quốc gia dân tộc, còn Từ Hi thái hậu chỉ nghĩ đến
quyền lời riêng : Bà ta lấy số tiền dự tính đóng chiến hạm theo kiểu Âu để
sửa sang Di Hòa viên làm nơi tĩnh dưỡng cho bà lúc về già.
Chú Thích
(1) Từ An, Từ Hi đều là tên hiệu, họ là người Mãn, tên rất khó nhớ, nên
chúng tôi không dùng.
(2) Nhóm đầu tiên qua năm 1872 có vài nhà Nho theo dạy cho họ Tứ thư và
Ngũ Kinh.
(3) Về Ung Wing và Wang Tao tên dùng tài liệu trong East Asia- The
Modern Transformation của Đại học Harvard, các bộ sử chữ Hán của tôi
có không nói tới.
