SỬ TRUNG QUỐC - Trang 427

phương Tây.
Từ đời Hán, đế quốc đã mênh mông quá, khó giữ được cả chục ngàn cây số
biên giới. Hán Võ Đế dẹp được nhiều bộ lạc , thu phục được một số bộ lạc
nữa, dân du mục phải lùi, nhưng khi nhà Hán suy thì họ lại lần lần thâm
nhập vào đất Hán ( thời Nam Bắc triều) ; đời Đường đẩy lui được họ, trong
vài trăm năm rồi lại suy, lại bị họ chiếm một phần ở phương Bắc; qua đời
Tống , họ mạnh lên , chiếm được trọn phương Bắc, ngưới Hán phải lùi
xuống phương Nam, tới đời Nguyên thì họ chiếm trọn Trung Quốc trong
suốt trăm năm đời Minh may mắn tự chủ được hai trăm rưỡi năm, nhưng
sau đó, người Hán lại bị rợ Mãn Châu tròng ách vào cổ trên 250 năm. Như
vậy mới đầu họ yếu, sau mạnh dần, Trung Quốc không dùng võ lực mà trị
hõọ được. Có một đế quốc rộng quá thì điêu đứng như vậy.
Về phương diện đó, chính quyến quân chủ - có thời rất chuyên chế như đời
Minh, nhà Thanh đỡ hơn, cũng chỉ “thành công” dưới mức trung bình thôi:
Non ba trăm rưỡi năm hoàn toàn mất chủ quyền và non 500 năm mất một
nửa đất đai. Chỉ nhờ văn hóa của Trung Hoa cao hơn các rợ du mục nhiều,
nên đồng hóa họ được, hậu quả bất ngờ là mở mang thêm được non sông,
tăng thêm được số dân. Trung Hoa như con phượng hoàng ( Phénix) trong
huyền thọai phương Tây, cứ mỗi lần chết thì lại phục sinh từ đám tro tàn
của nó, mà hóa đẹp đẻ hơn. Công về văn hóa đó là của đời Thương, đời
Chu các vua chúa thời quân chủ chỉ bảo tồn và phát huy nó thôi.
Đọc sử thời quân chủ của Trung Hoa , tôi buồn cho dân tộc đó thông minh,
giỏi tổ chức mà không diệt được cái họa ngoại thích và hoạn quan gây biết
bao thống khổ cho dân chúng đời này qua đời khác. Nhưng tôi cũng trọng
họ , mến họ vì triều đại nào cũng có hằng ngàn hằng vạn người coi cái chết
nhẹ như lông hồng, tuẫn tiết vì nước chứ không chịu nhục, và những thời
triều đình “vô đạo” thì vô số kẻ sĩ coi công danh, phú quý như dép cỏ, kiếm
nơi non xanh nước biếc dắt vợ con theo, cày lấy ruộng mà ăn, đào lấy giếng
mà uống, sống một đời thanh khiết, làm thơ, vẽ để tiêu khiển , hoặc trứ tác
về triết, sử, tuồng, tiểu thuyết để lưu lại hậu thế. Đọc đời các vị đó tôi luôn
luôn thấy tâm hồn nhẹ nhàng. Chưa có một bộ sử nào của Tây phương cho
tôi được cảm tưởng đó .