9. Lòng tin và minh xác độ tin cậy
Bộ phim kinh điển năm 1962 của John Ford, Kẻ bắn Liberty Valance (The
Man Who Shot Liberty Valance), kể về cuộc xung đột đạo đức diễn ra tại
thị trấn biên giới Wild West, Shinbone, bang Arizona. Nơi đó, trên những
con đường bụi bặm và những tòa nhà đổ nát, hai quy tắc đạo đức độc lập và
nhất quán nội tại đã nảy sinh mâu thuẫn. Một bên là đạo đức cao bồi, trong
đó niềm tin được xây dựng bằng lòng dũng cảm, sự trung thành, tận tụy với
bạn bè và gia đình; tranh chấp được dàn xếp và công lý được thực thi giữa
các cá nhân nắm quyền lực trong tay. Một bên là đạo đức pháp luật, trong
đó niềm tin được xây dựng trên cơ sở các luật lệ minh bạch và thỏa thuận;
tranh chấp được dàn xếp và công lý được thực thi giữa các thành viên trong
xã hội – những người được ngầm định phải tuân thủ luật pháp nơi họ sống.
Chỉ một trong hai quy tắc này có thể thắng thế.
Trong bộ phim này, chúng ta gặp tình huống hư cấu tương tự với các vấn đề
sẽ được xem xét trong chương này và chương sau: thứ nhất, niềm tin được
thiết lập như thế nào giữa những người xa lạ tại một ngưỡng tâm lý, thông
qua các tiếp xúc và giao dịch có lợi ích qua lại, khiến họ trở thành bè bạn;
thứ hai, niềm tin được thiết lập như thế nào tại một ngưỡng xã hội thông
qua các cơ chế khuyến khích hành vi hợp tác, thiên xã hội và củng cố luật
pháp nhằm đảm bảo sự công bằng, bình đẳng cho các tiếp xúc và giao dịch.
Sống trong xã hội hiện đại rộng lớn, chúng ta cần cả niềm tin tâm lý và các
công cụ xã hội để củng cố niềm tin. Có thể hiểu được điều này thông qua
nghiên cứu cách thức vận hành của tâm hồn và các thể chế xã hội. Suốt
hàng ngàn năm qua, khi những người săn bắt-hái lượm trở thành người tiêu
dùng-thương nhân, hẳn đã có sự xung đột giữa các hệ thống này, thí dụ, đạo
đức cao bồi phải nhường đường cho đạo đức pháp luật, không thể nào khác
được.
