Một ví dụ khác cũng góp phần làm rõ luận điểm của tôi. Thật vô ích làm
sao khi các nhân viên nhà nước cố gắng định giá từng cuốn trong số 170
nghìn đầu sách được xuất bản hàng năm và bày bán trên các trang web
Amazon.com, BarnesandNoble.com, Buy.com, eBay, Half.com,... có tính
đến sự khác biệt giữa sách bìa cứng và sách bìa mềm, chiết khấu nếu mua
nhiều, chi phí vận chuyển tăng thêm nếu mua ít, và tất nhiên cũng giống
như cách các hãng hàng không quy định giá vé, cần tính đến cả chế độ phân
biệt giá; và sau cùng hãy thử nhân quá trình tính toán trên với hàng ngàn thị
trường, ngành nghề, doanh nghiệp khác nhau, bạn sẽ thấy lý do hiển nhiên
tại sao không một hệ thống điều tiết từ trên xuống nào có thể đáp ứng được
tính nhạy bén về giá cả so với hệ thống giá cả thích nghi phức tạp từ dưới
lên đang tồn tại hiện nay. Chỉ bằng cách để hàng triệu người mua, người
bán liên tục và kịp thời thương lượng với nhau, chúng ta mới có thể định
giá được hàng tỷ sản phẩm và hàng trăm triệu dịch vụ được cung ứng trong
nền kinh tế hiện đại.
Cũng như đối với các cơ thể sống và hệ sinh thái, nền kinh tế thoạt nhìn
giống như được bàn tay hữu hình sắp đặt, vì thế chúng ta thường suy ra
rằng cần một đấng sáng tạo (nhà nước) từ trên cao nhìn xuống, bao quát
mọi ngõ ngách của nền kinh tế. Nhưng cũng như các cơ thể sống được hình
thành từ dưới lên do chọn lọc tự nhiên, nền kinh tế cũng được xây dựng từ
dưới lên nhờ một “bàn tay vô hình.”
***
Trong suốt 90 nghìn năm đầu tiên của lịch sử loài người, chúng ta đã sống
cuộc đời săn bắt-hái lượm, tụ họp thành những bầy đàn nhỏ từ vài chục đến
vài trăm người, vì thế tâm lý chúng ta sau quá trình tiến hóa không phải lúc
nào cũng sẵn sàng để thích nghi với cuộc sống hiện đại. Những gì được
xem là phi lý ngày hôm nay lại là điều hợp lý vào 100 nghìn năm trước.
Nếu không đứng trên quan điểm tiến hóa, giả định về Con người kinh tế sẽ
