hoàn toàn vô nghĩa. Hãy lấy lợi nhuận kinh tế và tâm lý thích công bằng
làm thí dụ.
Các nhà kinh tế học hành vi đã tiến hành thí nghiệm mang tên Trò chơi tối
hậu thư. Thí nghiệm này diễn ra như sau. Bạn được trao 100 đô-la để chia
sẻ với bạn cùng chơi. Bạn muốn phân chia theo tỷ lệ nào cũng được miễn
người kia đồng ý. Khi đạt được đồng thuận, số tiền phân chia sẽ thuộc về
các bạn. Bạn nên đề nghị như thế nào? Tại sao không đề nghị phân chia 90-
10 nhỉ? Nếu người bạn cùng chơi duy lý, có tính tư lợi và có xu hướng tối
đa hóa tiền bạc – giống như các giả thiết trong mô hình kinh tế chuẩn mực
Con người kinh tế – hẳn anh ta sẽ không từ chối mười đô-la từ trên trời rơi
xuống. Vậy mà anh ta sẽ từ chối! Nghiên cứu chỉ ra rằng các tỷ lệ phân chia
chênh lệch hơn mức 70-30 thường sẽ không được đối phương chấp nhận.
Tại sao lại như vậy? Bởi vì những cách phân chia này không công bằng.
Điều gì nhắc nhở chúng ta về sự công bằng? Đó chính là tiếng nói của xúc
cảm đạo đức “vị tha tương hỗ” đã tiến hóa từ thời kỳ đồ đá, khiến chúng ta
có xu hướng đòi hỏi sự công bằng khi tiến hành trao đổi. Nguyên tắc “có đi
có lại” chỉ áp dụng được khi tôi biết tôi sẽ nhận được thứ gì đó tương xứng
với thứ đã cho đi. Ý thức về sự công bằng đã ăn sâu vào não trạng chúng ta,
trở thành xúc cảm chung của loài người và cả bộ linh trưởng. Hàng ngàn thí
nghiệm tại các nước phương Tây đã đồng loạt hé lộ cảm thức về sự bất
công trước những chào hàng đại hạ giá. Hơn nữa, giờ đây chúng ta đã thu
thập được nguồn số liệu khá đầy đủ từ các nước khác ngoài phương Tây,
trong đó ở nhiều nơi con người có điều kiện sống khá gần với thời kỳ đồ đá,
và cho dù phản ứng của họ không đồng đều như những người sống trong
nền kinh tế thị trường, họ vẫn thể hiện rõ mối ác cảm trước sự bất công.
Sự tiến hóa này có thể quan sát rõ hơn ở các loài cùng bộ linh trưởng với
con người. Khi tiến hành nghiên cứu loài tinh tinh và khỉ mũ, nhà linh
trưởng học Frans de Waal, thuộc trường Đại học Emory, nhận thấy khi hai
con vật cùng nhau thực hiện công việc nhưng chỉ một con được thưởng đồ
