thay thế lãnh tụ bằng một lí tưởng chủ đạo và quan hệ giữa lãnh tụ và lí
tưởng.
Việc coi thường yếu tố libido trong quân đội (ngay cả trong trường
hợp nó không phải là yếu tố duy nhất đóng vai trò tổ chức) không chỉ là sai
lầm có tính lí thuyết mà còn nguy hiểm trong thực tiễn. Khoa học Đức cũng
như chủ nghĩa quân phiệt Phổ không biết đến khía cạnh tâm lí chắc chắn đã
học được bài học trong cuộc thế chiến vừa qua (Thế chiến I - ND). Như ta
biết bệnh suy nhược thần kinh của binh sĩ làm tan rã quân đội Đức chính là
lời phản kháng của từng cá nhân đối với vai trò của họ trong quân ngũ và
theo báo cáo của E. Simmel thì ta có thể khẳng định rằng nguyên nhân
bệnh hoạn chủ yếu của binh sĩ chính là thái độ nhẫn tâm của các cấp chỉ
huy. Nếu người ta đánh giá cao hơn hấp lực libido đó thì có thể là những lời
hứa viển vông 14 điểm của Tổng thống Mỹ đã không giành được sự tin cậy
dễ dàng như thế và các nhà chiến lược Đức đã không bị đánh bật khỏi tay
một công cụ đáng tin cậy như thế.
Chúng ta phải ghi nhận rằng trong cả hai loại đám đông nhân tạo ấy
mỗi cá nhân đều có mối liên hệ libido, một mặt với lãnh tụ (Jesus-Christ,
Tổng tư lệnh) và mặt khác với những người khác trong đám đông. Hai mối
liên hệ ấy có quan hệ với nhau ra sao, chúng có tương đồng về bản chất và
cùng giá trị hay không, về mặt tâm lí chúng phải được mô tả ra sao, tất cả
những điều đó sẽ được nghiên cứu sau. Nhưng ngay từ bây giờ ta đã có thể
trách cứ các tác giả đi trước là họ không đánh giá đúng mức vai trò của
lãnh tụ đối với tâm lí quần chúng trong khi chúng tôi chọn nó làm đối
tượng nghiên cứu đầu tiên và vì vậy mà giành được vị trí thuận lợi. Chúng
tôi có cảm tưởng rằng chúng tôi đã đi đúng hướng trong việc cắt nghĩa hiện
tượng nền tảng của tâm lí đám đông, đó là: sự gắn bó của cá nhân trong
đám đông. Nếu mỗi cá nhân đều cảm thấy một mối liên kết tình cảm mạnh
mẽ như vậy trong cả hai hướng thì từ quan hệ đó sẽ dễ dàng giải thích
những thay đổi và hạn chế của cá nhân trong đám đông mà ta quan sát
được.
