Bản chất của đám đông nằm trong các mối liên kết libido hiện hữu
bên trong nó có thể được tìm thấy trong hiện tượng hoảng loạn trong quân
đội là hiện tượng có lẽ đã được nghiên cứu kĩ nhất. Sự hoảng loạn phát sinh
khi có sự tan rã. Đặc điểm chủ yếu của nó là người ta không còn tuân theo
mệnh lệnh của cấp chỉ huy nữa, ai cũng chỉ lo cho mình, bỏ mặc người
khác. Không còn mối ràng buộc nào nữa, một nỗi hoảng loạn khủng khiếp
và vô nghĩa xâm chiếm lòng người. Dĩ nhiên ở đây người ta cũng có thể cãi
rằng: ngược lại, chính vì nỗi sợ hãi quá lớn, nó đè bẹp mọi suy luận và ràng
buộc. Mc Dougall (trang 24) còn coi hoảng loạn (tuy không phải là quân
đội) là thí dụ về phóng đại khích động là do cảm ứng nguyên thuỷ (primary
induction). Nhưng sự giải thích thuần lí đó hoàn toàn sai. Chúng ta phải
giải thích tại sao nỗi hoảng loạn lại khủng khiếp đến như thế. Mức độ hiểm
nguy không phải là nguyên nhân vì chính đạo quân đang hoảng loạn đó đã
từng đương đầu được với những mối hiểm nguy như vậy mà có thể là còn
hiểm nguy hơn, và đối với nỗi hoảng loạn thì điều đặc biệt là nó không nằm
trong mối tương quan nào với hiểm nguy đang đe dọa cả, thường khi nó
xuất hiện chỉ vì những lí do chẳng đáng kể gì. Khi một cá nhân hoảng loạn
thì hắn chỉ lo cho bản thân, điều đó chứng tỏ rằng mọi mối liên hệ tình cảm
của hắn, những mối liên hệ từng giúp giảm thiểu nỗi sợ hãi, đã chấm dứt.
Vì hắn phải một mình, đơn độc, đối diện với hiểm nguy thì dĩ nhiên là hắn
phóng đại thêm mối nguy hiểm. Như vậy nghĩa là hoảng loạn xảy ra do sự
tan rã cơ cấu libido của đám đông và là phản ứng phải có đối với sự tan rã
ấy, chứ không phải ngược lại là những liên hệ libido của đám đông bị tan ra
là do hoảng loạn trước hiểm nguy.
Nhận định trên đây không mâu thuẫn với khẳng định rằng trong
đám đông do cảm ứng nguyên thủy (truyền nhiễm) mà hoảng loạn trở thành
khủng khiếp hơn. Lí giải của Mc Dougall hoàn toàn đúng cho những
trường hợp khi mối nguy hiểm quả thật là to lớn cũng như khi trong đám
đông không có những mối liên kết tình cảm sâu sắc. Đấy là khi trong rạp
hát hay rạp xiếc xảy ra hỏa hoạn chẳng hạn. Nhưng trường hợp đáng quan
tâm và có ích cho mục đích của chúng ta là sự hoảng loạn trong một đạo
