quân khi mà mối nguy hiểm không vượt quá mức bình thường, mức mà
trước đây không hề gây ra nỗi hoảng loạn nào. Vả chăng từ “hoảng loạn”
không có một nghĩa chuẩn xác và nhất định. Trong một số trường hợp thì
nó dùng để chỉ mọi sự sợ hãi của đám đông, trong một số trường hợp khác
thì của một người, nếu nỗi sợ đó là quá lớn, nhiều khi nó được dùng để chỉ
sự bùng phát sợ hãi do những lí do không đáng kể. Nếu chúng ta dùng từ
“hoảng loạn” theo nghĩa nỗi sợ hãi của đám đông thì ta có thể tiến hành so
sánh. Cá nhân sợ hãi là do có nguy hiểm lớn hay do bị mất các liên hệ
libido; trường hợp sau là do suy nhược thần kinh (xin xem Phân tâm học
nhập môn, chương 25, Freud). Hoảng loạn xảy ra khi có mối nguy hiểm to
lớn đe doạ mọi người hay khi những mối dây liên kết tình cảm của đám
đông không còn, trường hợp sau cũng tương tự như sợ hãi do suy nhược
thần kinh.
Nếu mô tả sự hoảng loạn (như Mc Dougal làm) như là biểu hiện rõ
rệt của tâm lí đám đông thì sẽ có nghịch lí sau đây: tâm lí đám đông tự hủy
diệt ngay trong một biểu hiện rõ rệt nhất của mình. Không còn nghi ngờ gì
rằng hoảng loạn là sự tan rã đám đông, kết quả của sự tan ra đó là sự tiêu
vong mọi ràng buộc giữa các cá nhân làm thành đám đông.
Nguyên cớ điển hình cho việc xuất hiện hoảng loạn rất giống với
điều được mô tả trong đoạn văn của Nestroy nhại vở kịch của Hebbel
(Judith và Holopherne). Trong đoạn văn này một người lính hô: “Chủ
tướng bị chặt đầu rồi”, thế là toàn bộ quân lính Assyrie bỏ chạy. Việc mất
người cầm đầu trong bất cứ ý nghĩa nào của từ này, hay sự thất vọng đối
với ông ta cũng đều tạo ra hoảng loạn dù rằng nguy hiểm không tăng. Liên
kết hỗ tương giữa những cá nhân lập thành đám đông sẽ tan rã cùng với sự
tan rã liên kết với người chỉ huy. Đám đông tan rã như tuyết gặp ánh nắng
mặt trời.
Sự tan rã của đám đông tôn giáo khó thấy hơn. Mới đây tôi có được
đọc một cuốn tiểu thuyết của Anh về đề tài Công giáo nhan đề Đêm đen
(When it was dark) do một giám mục địa hạt London giới thiệu. Theo tôi
cuốn tiểu thuyết đã mô tả rất hay và rất đúng khả năng và những hậu quả
