của ý chí, tất cả sự nóng bỏng của niềm tin chỉ để phục vụ cho một quyền lực
hoặc một con người, với mục đích để cho nó trở thành kẻ dẫn lối mọi suy
nghĩ và hành động của mình.
Tình cảm kiểu tôn giáo thường gắn liền với tính không khoan dung và sự
cuồng tín. Nó không thể thiếu được ở tất cả những ai tưởng như mình đã
nắm giữ được bí mật của hạnh phúc dưới trần gian và trên thiên đường. Hai
tính chất đó tìm thấy ở trong tất cả các nhóm người họp lại với nhau khi họ
tán dương một niềm tin nào đó. Người Jacobin trong những ngày kinh hoàng
cũng là những người rất sùng đạo như những người công giáo ở tòa dị giáo,
và sự điên loạn tàn bạo của họ cũng có cùng một nguồn gốc.
Những đức tin của đám đông mang tính chất của một sự tuân thủ mù
quáng, một sự không khoan dung tàn bạo và một nhu cầu truyền bá gắn liền
với thứ tình cảm kiểu tôn giáo, như vậy ta có thể nói rằng, tất cả những đức
tin của họ có hình thức tôn giáo. Người anh hùng mà đám đông hân hoan
chào đón, trong thực tế là đức chúa trời của họ. Napoleon là một người như
vậy trong suốt 15 năm liền, chẳng có thánh thần nào lại có được một sự sùng
bái nhiệt thành như vậy; và cũng chẳng có ai dễ dàng đưa họ vào chỗ chết
đến như thế. Những anh hùng thần thánh và những thánh thần thiên chúa
giáo không bao giờ thực hiện sự thống trị toàn diện lên các tâm hồn. (chừa
lại cái chết cho họ tự quyết định!) (Chỗ này dịch khá lạ, theo nguyên bản chỉ
nói, “các vị thần Tà giáo và Thiên chúa giáo cũng không thực thi được một
sự thống trị tuyệt đối hơn thế trên các linh hồn đã ngả theo họ”).
Tất cả những người lập nên các giáo lý và học thuyết chính trị, họ làm
như vậy chỉ với lý do rằng, họ đã hiểu cách truyền vào đám đông cái tình
cảm tôn giáo cuồng nhiệt, nó làm cho con người cảm thấy hạnh phúc trong
sự sùng bái, và thúc dục con người hiến dâng cuộc sống cho thần tượng của
mình. Nó là như vậy ở tất cả các thời đại. Trong quyển sách xinh xắn (dịch
sai, phải là “quyển sách xuất sắc”) của mình về xứ Gallien thuộc đế chế La
mã, Fustel de Coulanges đã đặc biệt chỉ ra rằng, đế chế La mã tồn tại được
hoàn toàn không phải do sức mạnh bản thân mà là do sự ngưỡng mộ theo
kiểu tôn giáo được ngấm vào trong nó. “Trong lịch sử hình như không có
trường hợp nào”, ông ta đã có lý, “một chính quyền bị nhân dân căm ghét,
lại tồn tại được đến những năm thế kỷ... Không thể nào hiểu nổi, chỉ có 30
quân đoàn lại có thể bắt hàng trăm triệu con người thuần phục.” Họ khuất
phục chỉ bởi vì, Hoàng đế là tượng trưng cho La mã, được tất cả tôn thờ như
thánh. Ngay ở một chốn thâm sơn cùng cốc cũng thấy có bàn thờ vua. “Bất
