nổi loạn kết thúc chỉ với sự thay đổi về ngôn từ. Khoảng cuối thế kỷ 18, do
có hiện tượng đập phá các nhà thờ, săn đuổi và chặt đầu giáo sĩ, đàn áp các
biểu tượng công giáo nói chung, người ta đã tin rằng như vậy những ý tưởng
tôn giáo cũ đã bị tước bỏ hết quyền lực; thế nhưng chỉ vài năm sau, dưới áp
lực của đòi hỏi chung, các biểu tượng tôn giáo bị xóa bỏ trước đây đã được
khôi phục trở lại
Không có thí dụ nào tốt hơn thế để chỉ ra quyền lực của thói quen đối với
tâm hồn đám đông như thế nào. Những thần tượng kinh khủng nhất không
trú ngụ ở các đền đài, và những kẻ chuyên chế tàn bạo nhất không sống
trong các cung điện. Nếu quả như vậy chúng rất dễ bị lật đổ. Nhưng những
ông chủ vô hình thống trị tâm hồn chúng ta, đều thoát khỏi mọi sự tấn công
và chỉ bị suy yếu bởi sự hao mòn từ từ kéo dài hàng thế kỷ.
§3. Thời gian
Trong các vấn đề về cộng đồng cũng như các vấn đề về xã hội, một trong
những yếu tố có tác động mạnh nhất đó là thời gian. Nó quả thật là kẻ sáng
tạo và đồng thời cũng là kẻ tàn phá vĩ đại. Nó đã làm nên những ngọn núi từ
vô số những hạt bụi li ti, và từ những tế bào bé nhỏ của thời địa chất xa xăm
nó đã nâng lên chân giá trị con người. Sự tác động của hàng trăm thế kỷ đủ
để biến đổi bất kỳ một hiện tượng nào. Người ta có lý khi nói rằng, những
con kiến, nếu có đủ thời gian, chúng có thể san bằng cả ngọn Montblanc.
Nếu một bản thể nào đó có sức mạnh diệu kỳ để có thể thay đổi thời gian
một cách tùy thích, nó sẽ có được cái quyền lực như những tín đồ đã từng
gán cho các thánh thần của họ.
Tuy nhiên ở đây chúng ta chỉ nghiên cứu về ảnh hưởng của thời gian đến
các quan điểm của đám đông. Dưới góc độ này tác động của nó cũng vô
cùng lớn y như vậy. Nó bắt các thế lực to lớn như những thế lực của đám
đông phải phụ thuộc vào nó, những thế lực mà nếu không có nó sẽ không thể
hình thành. Nó đã để cho các tín điều nảy sinh và tàn lụi. Các tín điều tiếp
nhận được sức mạnh từ nó và cũng chính nó đã lại lấy đi sức mạnh của các
tín điều này.
Thời gian dọn đường cho các quan điểm và tín điều của đám đông, có
nghĩa là tạo ra mảnh đất cho chúng nảy mầm. Từ đó dẫn đến, những ý tuởng
nào đó chỉ có thể trở thành hiện thực trong một khoảng thời gian nhất định,
và sau đó không thể được nữa (dịch sai, đúng ra phải là “có những ý tưởng
