của mình vậy. Đế vương thời xưa biết trị riêng thì không lâu dài được, cho
nên cùng trị với người ta; biết giữ riêng thì không giữ vững được, cho nên
cùng giữ với người vậy. Chọn người thân kẻ xa mà dùng cả hai, coi cả khác
giống mà cùng lập. Cho nên nặng nhẹ đủ để đối nhau, thân xa đủ để giữ
nhau, con đường cướp chiếm bị nghẽn, tính phản nghịch không sinh. Đến
lúc suy kém, Hoàn-Văn
dùng lễ; nước Sở không cống túi cỏ thì vua Tề
đánh nước Sở. Vua Tống không phục nhà Chu thì vua Tấn đánh vua của họ.
Phép vua chùng mà lại căng, chư hầu kiêu ngạo mà phải nghiêm túc. Sau
thời hai vị vua ấy, dần dần suy bại. Nước Ngô-Sở cậy sông Giang, dựa
thành lớn, dẫu ý mong chín đỉnh
nhưng vẫn lo sợ họ Cơ, tính gian vỡ ở
trong bụng, mưu nghịch tiêu ở miệng lưỡi; đấy há chẳng phải vì (nhà Chu)
coi trọng tông thất, tin dùng người hiền, cành lá sum suê, gốc rễ được vững
sao? Từ đó về sau, quay sang đánh nhau; nước Ngô bị nước Việt chiếm,
nước Tấn chia làm ba
, nước Lỗ bị nước Sở diệt, nước Trịnh gộp vào
nước Hàn; trải đến thời Chiến quốc, họ Cơ bèn suy, riêng vua Yên-Vệ vẫn
còn, nhưng đều nhỏ yếu; vì bá chủ miền tây là nước Tần mạnh, phía nam
hiếp Tề-Sở, cho nên lo sợ diệt vong, không rỗi cứu nhau. Đến thời vua là
Noản, dẫu giáng làm dân thường nhưng cành nhánh giữ nhau, dẫu ngồi ở
ngôi hão như trong nước không có chủ mà vẫn được hơn bốn mươi năm.
Nước Tần ngồi ở đất thắng thế, dùng phép tắc trá quyệt, đánh dẹp miền
Quan Đông, ăn nuốt chín cõi, đến thời Thủy Hoàng bèn định ngôi trời.
Ngày dài như thế, dùng sức thế kia, há chẳng phải vì cái đạo rễ sâu gốc
bền thì không nhổ được sao? Kinh Dịch chép: ‘Nguy nan đã trừ, treo ở cây
dâu’. Đức của nhà Chu có thể nói là như thế. Nhà Tần thấy cái nạn của
nhà Chu, cho là nhỏ yếu sẽ bị cướp, cho nên bỏ tước ngũ đẳng
, đặt quan
lại ở quận huyện, bỏ dạy lễ nhạc, dùng hình hà khắc; con em không một tấc
thước đất phong, công thần không một mảnh đất cắm dùi, trong không có
họ hàng để giúp đỡ, ngoài không có chư hầu để làm phên dậu, ý lòng
không gần gũi thân thích, ân trạch không ban cho anh em; lại còn cắt xén
đùi cổ, chỉ dùng tim bụng, cưỡi thuyền vượt biển mà còn vứt tay chèo;
người đứng xem mà đau lòng; vậy mà Thủy Hoàng điềm nhiên tự cho là có
