KHÍCH CHÁNH TRUYỆN
Khích Chánh tự Lệnh Tiên, người Yển Sư thuộc Hà Nam. Tổ phụ Chánh
là Kiệm, cuối thời Linh Đế làm Ích Châu Thứ Sử, bị giặc cướp sát hại. Lúc
ấy thiên hạ đại loạn nên cha Chánh là Ấp phải lưu lại đất Thục. Ấp làm
Doanh Đô Đốc dưới trướng Tướng Quân Mạnh Đạt, theo Đạt hàng Ngụy
rồi làm đến Trung Lệnh Sử. Chánh vốn tên là Toản. Lúc nhỏ cha chết, mẹ
đi lấy chồng khác, lẻ loi trơ trọi cô độc một mình nhưng chăm học thư thái
với cảnh thanh bần, đọc hết các thư tịch cổ. Năm hai mươi tuổi đã có thể
sáng tác văn chương, được vào triều làm Bí Thư, sau đổi làm Lệnh Sử rồi
thăng thành (Thượng Thư) Lang sau lên đến (Thượng Thư) Lệnh. Tính
Chánh không ham danh lợi chỉ đặc biệt say mê ý vị văn chương, từ Tư Mã,
Vương, Dương, Ban, Phó, Trương, Thái các loại văn sách để lại cho đến
sách hay, bài luận đẹp đương thời, nếu Ích bộ mà có là cậy cục tìm tòi,
những điểm chính yếu đều có xem qua. Từ lúc làm việc trong nội cung bắt
đầu ở cạnh nhà hoạn quan Hoàng Hạo. Trải qua ba mươi năm, Hạo lên đến
mực tôn quý, thao túng quyền hành, vũ lộng uy thế. Chánh không đến nỗi
bị Hạo ghét mà cũng không được Hạo ưa. Vì vậy chức quan không quá sáu
trăm thạch nhưng tránh được lo lắng ưu tư.
Chánh dựa vào khuôn phép tiên hiền, mượn lời văn giãi bày tâm sự, đặt
tên là Thích Cơ, bài văn này kế tiếp được ý tứ thông đạt của Thôi Nhân
.
Văn viết rằng:
Có người mang ý mỉa mai nói với tôi rằng: ”Nghe chuyện xưa ghi chép
lại, kẻ mưu sự ví thử bao gồm được cả thời thế thì thanh danh và sự nghiệp
sẽ vẹn toàn. Thứ nữa là đến kẻ tiếng tăm tạo dựng nhờ hành động, các bậc
hiền minh thời trước cho là cư xử hấp tấp vội vàng. Âý thế cho nên sáng tác
quy chế, xây dựng khuôn phép không phải đúng thời thì không thành tựu
được. Người có danh thơm để lại, tiếng khen lưu truyền mà chẳng xây nên
huân nghiệp thì cũng không được sách vở ghi chép. Công lao rõ rệt thì
danh vọng tất thành. Còn như mưu sự cũng lại đợi chờthì thế xem nên làm
hay bỏ thì thân chết danh mất, vốn là nỗi hổ thẹn của người quân tử vậy. Vì
