người nghệ-sĩ được hưởng? Tâm-hồn người nghệ-sĩ là sự chung đúc của
bao nhiêu tâm-hồn người trước, đúc bằng bao nhiêu nước mắt, nụ cười đã
rỏ và nở từ mấy nghìn năm trước trở về đây. Tâm-hồn nghệ-sĩ, bởi vậy, là
một tâm-hồn rất phức-tạp, rất phong-phú, vì đủ hết các màu sắc và mầm
non của tất cả những tình-cảm của người. Nghệ-sĩ vừa có tâm-hồn của
người lành, người ác, tâm hồn của người quân-tử và kẻ tiểu-nhân, tâm-hồn
ông Thánh cho đến tâm hồn của kẻ trộm cắp, giết người... không có cái nào
mạnh đến thắng đoạt cả cái khác, nhưng tất cả các tâm-hồn khác nhau ấy
hòa hợp, sôi séo lấy nhau để tạo nên lòng say-sưa cái Tuyệt-Mỹ, Tuyệt-
Thiện, lòng ham-mê sự sáng-tác khiến nghệ-sĩ ngang hàng cả với trời. Phần
đông chúng ta thường có quan-niệm sai lầm về tâm-hồn người nghệ-sĩ:
tưởng rằng nghệ-sĩ phải là một người có tâm hồn trong sạch và cao-thượng
và chỉ có thế thôi. Nếu chỉ có hai tính cách đó, có lẽ người ấy sẽ trở nên
một người hiền lành, hay một người quân-tử, nhưng không bao giờ một
nghệ sĩ. Mà người quân-tử thì chúng ta biết, hoặc giảng dạy luân-lý, hoặc
đem mình ra làm gương: không bao giờ sản-xuất được tác-phẩm nghệ thuật
cả.
Người ta sinh ra là nghệ-sĩ hay không, chứ không có thể học tập mà thành
được. Muốn cố sức tìm hiểu thế nào cũng không bằng cái “trực-giác”
nhiềm-mầu của tâm hồn nghệ-sĩ. Tả cảnh tre trước gió cũng ngần ấy nét,
ngần ấy chữ, những sự cảm-giác rộng rãi trong không gian và thời gian của
người nghệ-sĩ chân chính khiến nét họa có linh-hồn, có vang động ra xa,
khác hẳn với người chỉ biết tả cái gì mắt nhìn trông thấy mà thôi. Một cử
chỉ gạt thầm giọt lệ của người đau khổ, kẻ quan-sát thường chỉ biết đây là
một cử chỉ đơn sơ, nhưng nghệ-sĩ, vì cũng đau đớn cái đau đớn của người
trước mắt, khiến cử chỉ ấy có một ý nghĩa sâu sắc và đầy đủ hoàn-toàn, và
làm chúng ta cảm được sự đau đớn ấy.
- Có hai lối quan-sát, một lối quan-sát bề ngoài, và một lối quan-sát bề
trong. Trông bề ngoài thì chỉ thấy được cái trạng-thái sự vật của một cảnh-
tượng: một hành-vi chỉ là một hành vi, chứ không có cái ánh sáng bên trong
