cũng đang đau khổ như chúng ta chăng? Hay những cảm-giác kia nguồn
gốc ở cái ý muốn chìm đắm mình trong vũ-trụ, cái huyền ảnh thần tiên của
Đạo-Lão? Tôi chỉ biết rằng chúng ta mang ở trong tâm-hồn nhiều mầm
giống và nhiều tình-cảm tự buổi nào.
- Thật thế. Chúng ta đến bây giờ, và còn mãi mãi, vẫn vui mừng những cái
gì đã làm vui mừng ông cha ta, đau khổ những cái gì ông cha chúng ta đã
sót xa, đau khổ. Trong mối tình yêu đột khởi và mạnh mẽ với người con gái
mà chúng ta gặp lần đầu, có phải chúng ta nối cái tình yêu dang dở của
người khác, yêu với tất-cả cái hăng-hái say-mê, cái đau-đớn bất-nguyện của
cặp tình-nhân nào tự nghìn năm trước đã yêu nhau? Cùng một duyên-cớ thế
trong những cảm-tình khác của tâm-hồn ta. Cuộc đi chẩy chùa Hương năm
nào đã đem lại cho tôi một sự bày tỏ lạ lùng. Vốn sinh trưởng ở chốn bùn
lầy nước đọng, tôi chưa từng trông thấy rừng núi bao giờ. Vậy mà đến
Hương-Tích lần đầu, tôi thấy không phải lần đầu trông thấy núi, mà lại có
cảm-giác như được nhìn lại cảnh cũ, một cảnh đã quen thuộc từ lâu. Hình
như có lần tôi đã lê gậy trúc của nhà ẩn dật trên sườn những núi đá kia,
ngày ngày ngắm những đám mây trắng bay qua trước mặt; hay đã là một kẻ
chán công danh, lui về chèo thuyền câu len trong bờ lau sậy trên dòng suối.
Hình như những cảnh của vùng non sông ấy, các màu sắc đổi thay của mây
trời, vẻ lạnh-lẽo của sương chiều giải ở chân núi, cho đến tiếng thì-thầm
của hốc đá, rừng cây, tất cả đều đã ghi trong trí tôi tự bao giờ và không bao
giờ phai-nhạt được.
- Đấy là về cảnh và tình. Cho đến những đau khổ, vui-sướng khác của
người, chúng ta cũng cảm-giác như thế. Lòng ghét giận của người bị tình
phụ, tình yêu tha-thiết của cha đối với con, cái chán-nản của người tuyệt
vọng, chúng ta cần trải qua cũng hiểu thấu được, có khi hơn ngay người
đương chủ-động. Trong tâm-hồn chúng ta, bao nhiêu là mầm giống của các
tình-cảm phức-tạp của loài người, không, của những người cùng giống với
ta. Tất cả những cái hương-hỏa bí-mật và tiềm-tàng đó là gì nếu không phải
là cái mà người ta gọi là thiên-năng, là thiên-tài riêng của một nước mà
