thuyết đồ sộ nhất, xuất hiện trước cả Hoàng Lê nhất thống chí của Ngô Gia
Văn Phái tới gần một trăm năm. Sách thâu tóm cả chiều dài lịch sử Việt
Nam suốt từ thời kỳ Nguyễn Hoàng vào Thuận - Quảng lần thứ nhất (1558)
cho đến sau cuộc kịch chiến cuối cùng giữa quân Trịnh và quân Nguyễn
trên sông Nhật Lệ năm 1672. Sông Gianh thời kỳ đó, không phải là đường
ranh giới giữa quân Trịnh và quân Nguyễn trên sông Nhật Lệ năm 1672.
Sông Gianh thời kỳ đó, không phải là đường ranh giới giữa Đàng Trong và
Đàng Ngoài, mà là vùng tranh chấp, khi thì quân Nguyễn vượt sông Gianh,
vượt đèo Ngang, lấn ra tận sông Lam, khi thì quân Trịnh vượt sông Gianh,
tiến vào đến Luỹ Thầy, Nhật Lệ. Có lẽ chỉ sau năm 1672, sông Gianh mới
thực sự là ranh giới giữa Nam - Bắc triều?
Vậy thì sông Gianh hay sông Ranh? Ranh giới giữa Đàng Trong và Đàng
Ngoài, cõi vạch lòng sông đã mấy đời, phải vậy chăng? Tôi đồ rằng cái tên
sông Gianh chỉ có từ thời Bảng Trung Nguyễn Khoa Chiêm viết sách Nam
triều công nghiệp diễn chí. Và cứ thế, sông Gianh như một vết hận, hằn sâu
vào lịch sử.
*
Tôi biết đến sông Gianh lần đầu khi còn ở tuổi nhi đồng. Có một câu thơ
trong sách giáo khoa thư cứ ám ảnh tôi mãi:
… "Đây sông Gianh, đây biên cương máu lửa
Đây sa trường, đây nấm mồ trời Nam…”
Sau rồi tôi biết thêm sông Gianh chút nữa. “Hướng về Nam. Ai đã qua
đèo Ngang, đã sang Ba Rền, đến dòng sông Gianh, biếc xanh Luỹ Thầy”.
Ấy là lời một bài hát của thời kháng chiến chống Pháp. Cả đèo Ngang, cả
chiến khu Ba Rền và sông Gianh đều khơi gợi về một vùng đất kiên cường
và máu lửa.
Nhưng phải chờ đến năm 1965, sông Gianh mới thực sự choán ngợp tâm
trí tôi. Tôi nhớ, sau sự kiện vịnh Bắc Bộ, 5-8-1964, sông Gianh dường như
đã mở đầu cho những chiến tích có tính huyền thoại của thời kỳ chúng ta
đánh trả cuộc chiến tranh không lực của Hoa Kỳ. Trận hải chiến trên sông
Gianh những ngày tháng 4-1965 ấy có lẽ là những trang sử bi hùng nhất
