của triều đình Nguyễn. Từ đây, các vua Nguyễn muốn đăng quang phải
được đặt dưới sự chủ trì của Pháp. Cậu bé mười ba tuổi Nguyễn Phước ưng
Lịch lên ngôi vua Hàm Nghi tại điện Thái Hoà trước sự thị uy của 600 lính
và hai khâủ pháo của Pháp do Tổng chỉ huy lực lượng viễn chinh Pháp,
tướng Millót phái đến, và chính đại tá thực dân Guerrier thay mặt Chính
phủ Pháp đọc diễn văn công nhận. (!)
Cuộc tấn công quân Pháp vào đồn Mang Cá và Toà Khâm rạng sáng
ngày 7-7-1885 của phe chủ chiến Tôn Thất Thuyết thất bại. Kinh thành thất
thủ. Và ông vua bé con mới lên ngôi mười một tháng, phải xuất bôn ra căn
cứ Tân Sở vốn được phe chủ chiến xây dựng sẵn từ đầu năm 1884, khi
quan hệ giữa Nam Triều và Pháp bắt đầu căng thẳng.
Thời gian vua Hàm Nghi ở lại Tân Sở không lâu, bởi địa hình Tân Sở
quá trống trải. Tôn Thất Thuyết phải đưa vua, một lần lên Bảng Sơn, Cam
Lộ, một lần lên Hướng Hoá, Lao Bảo để tìm đường ra Bắc, nhưng đều bị
quân Pháp chặn đuổi, đành phải ẩn lánh ở miền núi phía tây Quảng Bình.
Nhưng chính Tân Sở đã trở thành lịch sử, bởi tại đây, những ngày hè hầm
hập gió Lào của năm 1885 ấy, cậu bé ưng Lịch mười ba tuổi, ban đầu còn
sợ hãi, một mực đòi về Huế, sau được Tôn Thất Thuyết và phe chủ chiến
khuyên giải, thuyết phục, đã vụt lớn dậy, thực sự trở thành nhà ái quốc
Hàm Nghi. Chiếu Cần Vương đã được vua Hàm Nghi ký từ mảnh đất lịch
sử này, để rồi suốt từ đó, lớp lớp sĩ phu Bắc Trung Nam nhất tề đứng dậy
làm cho giặc Pháp thất điên bát đảo...
*
Đã một trăm mười lăm năm rồi. Giờ đây Tân Sở chỉ còn trong sử sách.
- Có lẽ chúng ta phải dựng ở đây một cái gì làm chứng tích của Tân Sở?
- Đình Kính và Lê Quang Trang, hai thành viên trong đoàn nhà văn Việt
Nam đi thực tế Quảng Trị, cùng quay lại hỏi phó chủ tịch huyện Cam Lộ.
- Huyện đã có chủ trương rồi các anh ạ. Sau khi Trung ương cho đầu tư
dựng lại di tích “thủ phủ kháng chiến” của Chính phủ Cách mạng lâm thời
Cộng hoà Miền Nam Việt Nam (1973) tại thị trấn Cam Lộ, chúng tôi đã có
kế hoạch trình với tỉnh và Trung ương cho dựng lại di tích Tân Sở - Phó
