bảo thủ. Tuyên ngôn 1789 đề cao quyền là phản ánh giai đoạn tiến bộ trong
Cách mạng Pháp; hiến pháp 1795 đòi hỏi bổn phận là phản ánh giai đoạn bảo
thủ. Tôi biết như vậy, nhưng ai cũng phải nhận rằng quyền không thể không
đi đôi với bổn phận, với trách nhiệm. Mà thực ra quyền không tương phản gì
với bổn phận cả nếu đừng nhìn vấn đề ở mỗi cá nhân "nguyên tử" mà nơi
mối tương quan. Nhìn như vậy thì làm sao không thấy được rằng bổn phận
của người khác đối với tôi chính là "quyền" của tôi, bổn phận của tôi đối với
người khác chính là "quyền" của người khác. Chỉ khác một điều thôi, nhưng
khác tận căn bản, là khái niệm quyền dính chặt với khái niệm tôi, ngôn ngữ
bổn phận đặt trọng tâm nơi kẻ khác.
Bởi vậy, Phật chỉ nói đến bổn phận, nhưng lúc nào cũng là bổn phận hỗ
tương. Phật nói bổn phận của cha mẹ đối với con cái nối tiếp ngay bổn phận
của con đối với cha mẹ. Cũng vậy, bổn phận của thầy đối với trò đi kèm bổn
phận của trò đối với thầy. Chồng đối với vợ, vợ đối với chồng, mỗi bên có
bổn phận tương ứng. Vừa đón nhận, vừa đáp trả, không ai mất, chỉ có được
mà thôi.
Như vậy, phải chăng tôi bác bỏ hoàn toàn khái niệm quyền của phương Tây
nơi lý thuyết quyền của con người? Tôi không quá khích đến mức đó. Tôi
biết rằng con người rất bé nhỏ trước quyền lực chính trị. Cho nên phải xây
dựng một thành trì bằng quyền để bảo đảm an ninh về mặt luật pháp cho
mình. Tôi chỉ nói rằng lý thuyết nhân quyền đang ngự trị hiện tại trên thế giới
là lý thuyết của phương Tây, phù hợp với lịch sử và văn minh của phương
Tây. Lý thuyết đó có nhiều điểm tích cực và hữu ích kể cả cho toàn thế giới,
nhưng đâu có phải toàn thể nhân loại nghèo nàn đến nỗi chấp nhận một quan
điểm duy nhất về con người!
Kho tàng văn hóa Ðông phương quá dồi dào chất liệu để xây dựng một quan
điểm nhân quyền có khả năng bảo vệ nhân phẩm và địa vị cao quý của con
người mà Ðông phương trân trọng không kém gì phương Tây. Trong tranh
chấp gay gắt hiện nay về nhân quyền, Ðông phương không việc gì để sợ
phương Tây. Chỉ thiếu một điểm thôi là ý muốn xây dựng một lý thuyết đích
