toàn có thể xảy ra. Ví dụ như câu chuyện của một sinh viên của tôi kể về
một ngày mà cô rất buồn khi nhớ lại:
Một năm trước, vào một ngày tôi không thể khởi động được chiếc ôtô
của mình. Khi tôi đang đứng đó, một anh chàng trong bãi đậu xe đi qua và
giúp tôi khởi động xe bằng cách đẩy xe rồi cài số. Tôi nói cảm ơn và anh ta
trả lời không có gì; khi anh ta đi tôi nói theo nếu anh có cần giúp gì thì hãy
gọi tôi. Khoảng một tháng sau, anh ta gõ cửa nhà tôi và hỏi mượn chiếc xe
của tôi trong 2 giờ vì xe của anh ta đang sửa. Tôi cảm thấy mình chịu ơn
anh ta nhưng hơi ngờ vực vì chiếc xe của tôi mới và anh ta còn quá trẻ. Sau
đó, tôi mới biết là anh ta không đủ tuổi được phép lái xe và không có bảo
hiểm. Tuy nhiên, tôi vẫn cho anh ta mượn xe và anh ta đã phá nó tan tành.
Tại sao một phụ nữ trẻ, thông minh lại đồng ý đưa chiếc xe mới của
mình cho một người gần như xa lạ (cậu thanh niên) chỉ vì anh ta đã giúp cô
một việc nhỏ vào tháng trước? Hay nói rộng hơn, tại sao một đặc ân nhỏ
như vậy lại có thể khơi được một đặc ân đáp trả lớn đến thế? Một lý do
quan trọng liên quan tới một đặc điểm không dễ chịu lắm của cảm giác
mang ơn. Hầu hết chúng ta đều cảm thấy khó chịu khi chịu ơn. Nó đè nặng
lên chúng ta và đòi hỏi phải được giải phóng. Không khó để lần ra nguồn
gốc của cảm giác này. Do sự dàn xếp qua lại vô cùng cần thiết trong các hệ
thống xã hội loài người, chúng ta cảm thấy không thoải mái khi phải chịu
ơn. Nếu cứ lờ đi việc đáp trả, chúng ta sẽ cắt đứt chuỗi quan hệ trả ơn qua
lại và làm giảm khả năng người cho ta đặc ân trước đó tiếp tục giúp đỡ ta
trong tương lai. Cả hai điều này đều không được xã hội chấp nhận. Do đó
ngay từ nhỏ chúng ta đã được rèn luyện cọ xát, nói một cách tình cảm, dưới
cái ách của lòng biết ơn. Chỉ riêng với lý do này, chúng ta đã sẵn sàng đồng
ý thực hiện một đặc ân lớn hơn cái mà mình nhận được, chỉ đơn giản để làm
giảm gánh nặng tâm lý của nợ nần.
Nhưng ở đây cũng tồn tại một lý do khác. Một người vi phạm nguyên
tắc đáp trả bằng cách nhận mà không cố gắng đáp lại hành đồng tốt của
người khác sẽ bị cộng đồng xã hội ghét bỏ. Tất nhiên vẫn có ngoại lệ, khi
người đó không thể đáp trả do điều kiện hoặc khả năng không cho phép.
Tuy nhiên, xã hội vẫn dành cho những cá nhân không thể đáp lại tiếng gọi
của nguyên tắc đáp trả một sự ghét bỏ thật sự. Kẻ ăn xin hãy kẻ chạy làng là
những cái tên mà xã hội đặt cho họ. Và đôi khi chúng ta đồng ý một sự trao
đổi, một sự đáp trả chênh lệch để né tránh điều đó.
