là vắng mặt? Trong trường hợp nào thì các bạn ông cũng sẽ chăm lo việc
giáo dục chúng.
Luật pháp còn một quân bài chót, hầu như ai cũng biết và thường được
sử dụng bởi các nhà đạo đức từ những thời xa xưa cho mãi tới thời chúng ta:
các màn dầu sôi lửa bỏng ở địa ngục. Luật pháp bảo rằng nếu Socrates vi
phạm luật, ông có thể trông đợi một cuộc đón tiếp không chút thoải mái ở
kiếp sau. Những luật lệ ở cõi âm là anh em với những luật lệ ở cõi này, và sẽ
trả thù cho luật pháp Athens.
Cuối cùng, Socrates lại phát biểu nhân danh cá nhân ông (54d). Những
lời lẽ khép lại cuộc đối thoại với Crito của ông là để thảo luận về một chủ đề
muôn thuở khác: tương quan giữa đạo đức và tôn giáo. Một số người cho
rằng (và nhiều người khác không đồng ý với họ) không thể có đạo đức nếu
không có niềm tin vào một đấng thiêng liêng. Không có cơ sở để gán quan
điểm này cho Socrates. Nhưng quả thực ông có vẻ như đã làm một điều gì
đó đã đi vào truyền thống giống như mánh lới về lửa địa ngục, và có phần
tiện lợi hơn nhiều: sự khẳng định về hứng khởi đạo đức mang màu sắc
thiêng liêng. ‘Này Crito, dường như ta nghe thấy những điều đó… và những
lời lẽ đó lại vang vọng bên trong ta, khiến ta không còn nghe thấy những lời
lẽ khác… Thôi, chúng ta hãy làm theo cách này, vì đó là cách mà thần linh
dẫn dắt ta.’
Cuộc đối thoại chấm dứt; tôi hi vọng là bạn vui thích khi đọc nó.
Những vấn đề đạo đức thì nổi tiếng là khó giải quyết, không chỉ khi vài
người nào đó cố gắng để đi tới đồng thuận, mà ngay cả khi họ nỗ lực chuẩn
bị tư tưởng của họ xét như những quan điểm cá nhân. Chúng ta đã hiểu được
đôi chút rằng tại sao vấn đề lại khó giải quyết như vậy: bởi có quá nhiều
nhân tố của quá nhiều loại khác nhau, đã can dự vào. Tôi có nên làm điều A
hay không? Được rồi, thế sẽ có những hậu quả nào nếu bạn thực hiện nó? Sẽ
là những hậu quả xảy tới với bạn hữu của bạn, gia đình bạn, và những người
khác, và với chính bạn nữa. Và nếu bạn không làm điều đó thì sao? Làm thế
nào để so sánh những hậu quả giữa hai đường, làm và không làm? Hãy chọn
cách khác, là tạm thời đừng nghĩ tới những hậu quả, chỉ tự hỏi liệu bạn có
