4. - Không gian được biểu tượng như cái gì lớn vô cùng và có tính chất
dữ kiện (L'espace est représentée comme une grandeur infirtie donnéc). Là
một biểu tượng vô cùng vì không gian chứa đựng tất cả vũ trụ vạn vật. Hơn
nữa nó là biểu tượng vô cùng, vì không thể có trực giác nào thâu nhận được
không gian trong toàn thể tính của nó. Biểu tượng vô cùng này lại có tính
chất dữ kiện, nghĩa là không do kinh nghiệm mà có, nhưng do phú bẩm.
Nhờ tính chất dữ kiện và biểu tượng vô cùng này, chúng ta mới có thể có
khoa Hình học, một khoa xây dựng trên những hình thuần túy.
Mấy nhận định trên đây đủ cho thấy không gian không phải là một quan
niệm, cũng không phải là một tri thức ta kinh nghiệm thấy hoặc do kinh
nghiệm dạy ta. Không gian là một trực giác thuần túy và là điều kiện tiên
quyết để ta có thể có kinh nghiệm về sự vật. Kết luận những nhận xét trên
đây, Kant viết: Không gian có ý thể tính siêu nghiệm (idéalité
transcendantale) và chỉ có thực tại tính thường nghiệm mà thôi (réalité
empirique). Nói thế nghĩa là mỗi khi ta kinh nghiệm một sự vật, ta luôn
thấy nó nằm trong không gian, vì sự vật nhất thiết có trương độ và có vị trí:
như vậy mỗi khi ta kinh nghiệm một vật thể, ta đã đồng thời nhận thấy sự
thực của không gian. Kant gọi thế là thực tại tính thường nghiệm của không
gian. Còn như khi ta không tri giác một vật thể nào hết, khi ta giảm trừ hết
các kinh nghiệm ta có về vạn vật, thì khi đó ta chỉ còn một trực giác thuần
túy về không gian: đó là một trực giác trống rỗng, không có biểu tượng xác
định. Kant gọi đó là ý thể tính siêu nghiệm của không gian, với ý rằng khi
ta không kinh nghiệm về một vật thể nào cụ thể, thì không gian chỉ là một
cái khuôn rỗng nằm trong tâm trí ta thôi: Kant nhấn mạnh rằng nguyên nó
không gian không là một cái gì hết và nó cũng không biểu tượng một tính
chất nào của vạn vật hết. Không gian không phải là một sự vật, cũng không
phải là một hiện tượng, nhưng chỉ là một hình thái thuần túy của cảm năng
con người.
B. THỜI GIAN
Về thời gian, Kant cũng đưa ra những nhận định gần giống như những
điều ông vừa viết trên về không gian. Khác một điều: không gian là hình
