làm nên những trực giác thường nghiệm của ta về các mảnh thời gian cũng
như về các biến cố trong thiên nhiên.
Sau khi đưa ra những đặc tính trên đây về thời gian, Kant liền rút ra
những kết luận: a) Thời gian không phải là một cái gì tự thân hoặc một hiện
hữu cụ thể, nhưng chỉ là điều kiện mô thể của chủ thể để ta có thể có những
trực giác về biến chuyển; nó là cảm giác thuần túy, có sẵn trước và đặt nền
cho các hiện tượng của tâm linh; - b) Thời gian là mô thức thuần túy của
cảm giác bên trong, tức mô thức của những trực giác ta có về tâm linh ta.
Nói thế vì thời gian không phải là một đặc tính của vạn vật trong thiên
nhiên, và cũng không phải là một hình thù hoặc vị trí nào hết, nhưng nó là
mô thức xác định những tương quan giữa các biểu tượng ta có về tâm trạng
ta và về các biến cố nơi thiên nhiên. Ta biểu tượng thời gian bằng một
đường thẳng vô tận, các biến cố đều nằm trên những quãng của đường
thẳng này: như vậy biểu tượng ta có thời gian là một trực giác và những
tương quan thời gian có thể được diễn đạt bằng những trực giác bên ngoài ;
- c) Thời gian là mô thức tiên nghiệm (tiên thiên) của tất cả các hiện tượng
nói chung. Không gian chỉ là mô thức những hiện tượng bên ngoài thôi; trái
lại thời gian là mô thức trực tiếp của những hiện tượng bên trong, và cũng
là điều kiện và mô thức gián tiếp của những hiện tượng bên ngoài xét như
mọi tri thức của con người đều là những biến cố của tâm linh.
Kant cũng không quên nhắc đến thực tại tính thường nghiệm và ý thể tính
siêu nghiệm của thời gian: thời gian chỉ có thực khi nó làm nền cho những
tri giác của ta về những biến chuyển cụ thể; còn nếu bỏ đi tất cả những kinh
nghiệm cụ thể này, thì thời gian chỉ còn là một cái khuôn rỗng, một khả
năng thuần túy.
SAU ĐÂY LÀ NHỮNG KẾT LUẬN VỀ CẢM GIÁC HỌC SIÊU
NGHIỆM. Kant nhấn mạnh về vai trò của cảm giác trong công việc tri thức
của con người. Đồng thời ông lấy cảm giác làm tiêu chuẩn để phân ranh
giới giữa những đối tượng mà ta có thể tri thức (các hiện tượng), và những
thực tại vượt quá khả năng tri thức của ta (các vật tự thân). Sau đây là
những điểm then chốt:
