chống phá nhau rồi kết luận rằng cả hai bên cùng không đưa ra được lý
chứng nào thích đáng để biện hộ cho chủ trương của mình, nên ông “giáp
lưng chúng lại và đuổi cả hai bên về”
. Nếu cuốn Phê bình lý trí thuần
túy nhắm phê bình những chỗ quá trớn của lý trí thuần túy, thì đây là chỗ
Kant thực hiện sự phê bình đó một cách thỏa mãn hơn cả.
Chữ “vũ trụ” ở đây nghĩa là gì? Kant hiểu vũ trụ là vũ trụ của các thuyết
vũ trụ học thời đó, tức những ý tưởng người ta có về vũ trụ. Ta nên nhớ ông
chỉ làm công việc phê bình thôi, ông chưa đưa ra một chủ trương nào của
ông hết. Ông gọi các ý tưởng của các thuyết vũ trụ học là những “ý tưởng
siêu nghiệm”, vì bản chất của các ý tưởng như thế là “áp dụng những phạm
trù vào những đối tượng tuyệt đối, vô điều kiện”
. Ta có tri thức về
những sự vật trong vũ trụ, vì chúng nằm trong những điều kiện trực giác
của ta. Nhưng ta không thể tri thức vũ trụ xét như là một đối tượng duy
nhất. Vì nó vượt quá khả năng trực giác của ta. Khi ta quan niệm vũ trụ, ta
có biểu tượng về “một toàn thể tuyệt đối của tất cả các hiện tượng khả giác”
. Nhưng con người làm sao có được một trực giác về cái tuyệt đối bao
la đó? Con người đâu có trực giác về toàn thể không gian hay toàn thể thời
gian mà dám phán quyết về vũ trụ? Các học thuyết về vũ trụ đã thản nhiên
đưa ra những phán quyết phản nghịch nhau như ta thấy Kant trình bày trong
những cặp tương phản sau đây.
Đối nghịch thứ nhất giữa các ý tưởng siêu nghiệm:
Chính đề:
Vũ trụ có khởi điểm trong thời gian, và có giới hạn trong không gian.
Phản đề:
Vũ trụ không có khởi điểm trong thời gian và cũng không bị giới hạn
trong không gian, nhưng là vô cùng trong không gian cũng như trong thời
gian.
Chính đề - Phía chủ trương chính đề đã chứng minh lập trường của họ
như sau: Vũ trụ có khởi điểm trong thời gian, vì nếu không thì mỗi lúc đều
có một vô cùng trôi qua, nghĩa là có một chuỗi vô cùng những hiện tượng
