trôi qua trong vũ trụ. Mà bản tính của cái vô cùng là không qua được. Cho
nên nói một chuỗi vô cùng đã trôi qua là nói một điều mâu thuẫn, bởi vậy
phải công nhận vũ trụ có khỏi điểm trong thời gian. - về điểm thứ hai: nói
vũ trụ vô hạn trong không gian, tức cũng như nói rằng vũ trụ là một dữ kiện
vô cùng. Ta làm sao mà biết được cái vô cùng. Bởi vậy phải kết luận rằng
vũ trụ có giới hạn trong không gian.
Phản đề - Bên phản đề cũng đưa ra những chứng minh không kém bén
nhọn: Nếu không nhận vũ trụ vô cùng trong thời gian, thì phải nhận rằng nó
có cùng, có khởi điểm. Như vậy là chủ trương rằng trước khởi điểm của vũ
trụ, đã có một thời gian trống rỗng. Mà thời gian trống rỗng là thời gian hư
vô, không thể có vũ trụ trong đó. Cho nên phải công nhận rằng vũ trụ vô
cùng trong thời gian -Về tính chất vô hạn của không gian cũng thế: Nếu
người ta bảo vũ trụ có giới hạn, tức cũng như nói rằng vũ trụ bị giới hạn bởi
một không gian trống rỗng. Một không gian trống rỗng ngoài biên vũ trụ là
cái không thể hiểu được. Vậy phải kết luận rằng vũ trụ vô cùng trong không
gian.
Để ý một chút, ta thấy ngay những lập luận của cả đôi bên đều xây trên
luận chứng phản chứng (argument par réduction à 1’absurde): đẩy đối
phương vào chỗ tự mâu thuẫn để rồi buộc họ phải nhận luận đề của ta. Như
vậy cả hai bên cũng tỏ ra có khả năng phá đối phương, nhưng không bên
nào đưa ra được một lý chứng tích cực để biện minh cho chủ trương của
mình. Chung qui của hai bên đều chỉ đưa ra những lý luận thuần lý, không
dựa vào một sự kiện hiện hữu nào hết. Hai bên đã so gươm nhau trên lãnh
vực luận lý thuần túy, mà ta biết, theo luận lý, hai mệnh đề tương phản nhau
thì không có thể cùng đúng, nhưng có thể cùng sai. Thí dụ anh Ba nói “Tất
cả các cụ đều bảo thủ”, còn anh Tư nói “Tất cả các cụ đều không bảo thủ”.
Hai anh chống nhau, nên không thể cả hai cùng đúng, nhưng có thể cả hai
anh cùng sai. Trong trường hợp này, thì sự thực là: nhiều cụ (chứ không tất
cả) tỏ ra bảo thủ, và một số (như các cụ Phan Bội Châu, Nguyễn Trường
Tộ) thì không bảo thủ.
Đổi nghịch thứ hai giữa các ý tưởng siêu nghiệm:
