luật đạo đức mà chúng ta biết mình tự do, và cũng nhờ đó mà quan niệm tự
do đạt tới tính chất thực tại khách quan, một thực tại tích cực và xác định”
(2)
.
Để vạch cho thấy tính chất thực tại khách quan của tự do, chúng ta cần
tìm hiểu những tương quan giữa tự do và quy luật đạo đức. Rồi nhân đó, ta
sẽ thấy vì quy luật đạo đức là quy luật của sinh hoạt tự do, cho nên quy luật
này có bản chất hình thức thuần túy. Và đây sẽ là dịp cho ta hiểu thêm về
khía cạnh “hình thức” của triết học Kant.
A. TƯƠNG QUAN GIỮA Tự DO VÀ QUY LUẬT ĐẠO ĐỨC.
Kant bắt đầu chương I cuốn Phê bình lý trí thực hành bằng một loạt
những chứng minh khác nhau mà mục tiêu là để ta thấy rằng tất cả những
nguyên tắc hành động dựa trên thực nghiệm đều không xứng với bản chất
cao quý của tự do và bản chất đạo đức của quy luật luân lý. Thực ra ông đã
đề cập đến vấn đề này ít nhiều trong cuốn “Những nền tảng của khoa siêu
hình học về luân thường”, nhưng nơi đây ông trình bày một cách gọn ghẽ
và chặt chẽ hơn, dưới hai “định lý” sau đây:
Định lý I. “Tất cả những nguyên tắc thực hành có giả thiết một đối tượng
(chất thể) cho khả năng ước muốn và lấy đó làm như nguyên tắc điều hành
ý chí, thì đều là thường nghiệm và không thể mang lại cho ta những quy
luật thực hành”
. Khi hành động mà ta nhắm một mục tiêu cụ thể cho
hành động và lây cái lợi ích được tượng trưng làm mục tiêu đó, thì nhất
định hành động của ta chưa vượt ra ngoài cách xử sự tầm thường, và nhân
đó những tôn chỉ hành động như thế không thể được coi là “quy luật thực
hành”. Chữ quy luật thực hành (loi pratique) hoặc quy luật đạo đức (loi
morale) nơi bộ danh từ của Kant có một ý nghĩa chuyên môn và thâm thúy:
gọi là quy luật vì nó có tính cách phổ thông và tuyệt đối, chứ không nhắm
một số trường hợp hoặc có thể tuỳ tiện co giãn. Để phân biệt rõ ràng, ta biết
ông đã gọi những nguyên tắc hành động loại sau là “những châm ngôn”, và
dành chữ quy luật thực hành cho nguyên tắc tuyệt đối khách quan và phổ
thông. Hành động theo châm ngôn là quyết định theo những lý do bản thân,
những lý do chủ quan và dễ thiên lệch. Còn hành động theo quy luật đạo
