con người công nhận có Trời, và Trời là tác giả của thế giới khả niệm đồng
thời là vị sáng tạo nên thế giới khả giác. Một vị như thế có lý trí và ý chí ở
một độ tuyệt đỉnh: “Như vậy, nguyên nhân tối cao của vũ trụ, xét như Ngài
là nguyên nhân của sự thiện toàn hảo của ta, phải là một hữu thể dùng trí
năng và ý chí để sáng tạo nên vũ trụ thiên nhiên
. Hơn nữa, Kant còn
nói không gì làm vinh danh Thượng Đế bằng “tôn kính lời truyền dạy của
Ngài và chu toàn bổn phận thiêng liêng mà luật của Ngài dạy ta”
: đó là
cách tôn thờ Ngài.
Bàn thêm về ý niệm của ta về Thượng đế, chúng ta thấy đó là một ý niệm
rất rõ ràng, chứ không phải là một ý tưởng huyền ảo như có người chủ
trương. Ta quan niệm Thượng đế là một thực tại và nhận Ngài là căn
nguyên của thế giới đạo đức cũng như là vị sáng tạo nên vũ trụ thiên nhiên.
“Chúng ta chỉ đạt tới tri thức về hữu thể tối cao nhờ nguyên tắc của lý trí
thuần túy thực hành là khả năng có chức vụ hướng về hiện hữu: nhờ đó
không những ta thấy tất nhiên phải công nhận có Hữu thể tối cao nhưng ta
còn thấy quan niệm của ta về Ngài là một quan niệm xác định chắc chắn"
. Chắc ai cũng nhớ nơi phần Biện chứng pháp của lý trí thuần túy, Kant
gọi ý tưởng về Thượng đế là một ý tưởng được xác định một cách cụ thể, và
ông đã chứng minh rằng lý trí thuần túy không có khả năng xác định một ý
tưởng như thế. Nhưng nay lý trí thực hành là khả năng siêu hình, đã xác
định cho ta: sự xác định này là công việc của lý trí và trí năng, không có sự
tham gia nào của trực giác hết. Lý trí lý thuyết có Hữu thể tối cao đó, và trí
năng làm công việc biểu tượng cho thấy tính chất thực tại khách quan của
Ngài: “Lý trí thực hành mang lại cho các ý tưởng đó (linh hồn và Thượng
để) một bản chất thực tại, còn như lý trí thuần túy thì làm công việc quan
niệm các đối tượng đó bằng cách dùng đến những phạm trù: đó là một công
việc làm được lắm, vì như ta đã chứng minh trước kia, phạm trù cố cơ sở
phát xuất của chúng nơi trí năng thuần túy, và chúng cố thể không nhờ trực
giác nào hết mà vẫn có thể biểu tượng một đối tượng nói chung”
. Như
vậy ta có quan niệm rõ ràng về linh hồn và Thượng đế: ta quan niệm đó là
những thực tại, những đối tượng, đồng thời ta biết sự rõ ràng này thuộc
