cứu cánh: cái đẹp này có ý nghĩa gì? có cứu cánh nào không ? Ta vẫn nhớ
cái đẹp thẩm mỹ là “một cứu cánh tính không cứu cánh”, nghĩa là một hòa
điệu chủ quan thôi, còn như chính nơi sự vật thì không có cứu cánh nào hết.
Kant viết: “Chúng ta khâm phục thiên nhiên tỏ ra tài tình và rất nghệ sĩ
trong các tác phẩm của nó: cái đẹp tài tình này không do ngẫu nghiên,
nhưng do những định luật tế nhị và có chủ đích: thực là một cứu cánh tính
không cứu cánh: ta không thể tìm thấy cứu cánh này ở nơi nào ngoài ta, cho
nên tự nhiên ta tỉm kiếm nó ở trong ta, đó là cái làm nên cứu cánh tối hậu
cuộc đời ta, mục đích đạo đức của con người chúng ta”
Nhớ lại những gì Kant đã chứng minh nơi cuốn Phê hình lý trí thực hành
về cứu cánh tính, và về sự chỉ con người mới đáng gọi là “cửu cánh tự
thân”: ta có thể sử dụng vạn vật vì ta, nhưng ta cư xử với tha nhân thì
không được coi họ như phương tiện thôi, mà luôn phải coi họ là những cứu
cánh
. Vậy chỉ con người có cứu cánh ở nơi mình, nghĩa là được coi
mình là cứu cánh. Hơn nữa ta cũng phải coi tha nhân là những cứu cánh tự
thân. Tóm lại, vạn vật trong thiên nhiên, và nói chung là toàn thể vũ trụ vật
chất tuy có cứu cánh tính nghĩa là có tính cách trật tự và nhất quán, nhưng
không có cứu cánh ở nơi chúng: nhìn ngắm thiên nhiên tuyệt đẹp và uy
hùng, ta vẫn cảm thấy nó thiếu một cái gì. Thiên nhiên thiếu tâm hồn. Thiên
nhiên thiếu cứu cánh. Giả thử không có con người để chiêm ngưỡng và cảm
khoái, thì thiên nhiên có ý nghĩa gì không nhỉ? Thực ra đặt câu hỏi như thế
là quên rằng con người cũng là thành phần của thiên nhiên, con người cũng
là một vật trong vũ trụ. Nhưng đặt câu hỏi kia là để mở đường cho ta nhận
biết rằng con người là linh hồn của vũ trụ. Con người là ý thức của vũ trụ:
vũ trụ vạn vật đều có sinh hoạt, riêng con người có suy tưởng và phản tỉnh.
Và khi con người say mê cảm hứng, hòa mình trong thiên nhiên thì con
người suy tưởng với thiên nhiên và nhân danh thiên nhiên. Thiên nhiên đã
được giải thoát và siêu thoát trong sinh hoạt thẩm mỹ của con người.
Phải, thiên nhiên đã đạt được mục tiêu của nó trong mục tiêu của con
người. Con người cảm thấy mình hướng lên siêu thoát khi cảm hứng cái
đẹp và cao cả. Cái đẹp của thiên nhiên là hình ảnh cái đẹp của tâm hồn con
