người, hay nói theo nguyên văn của Kant, ‘‘vẻ đẹp của thiên nhiên là tượng
trưng của lòng đạo đức” (la beauté est le symbole de la moralité). Ta không
có cách nào để biểu tượng linh hồn và Thượng Đế: nếu ta trực tiếp mượn
những nét của thế giới hữu hình để tượng trưng Thượng Đế, chắc chúng ta
sẽ sa vào cái tệ đoan muốn nhân ảnh hóa Ngài. Vậy chúng ta phải dùng một
tượng trưng (symbole) vì tượng trưng là một biểu tượng gián tiếp. Cũng
trong ý đó, vẻ đẹp được coi là biểu tượng sự tốt lành đạo đức: ta không bảo
linh hồn đẹp, nhưng vẻ đẹp của thiên nhiên, vẻ đẹp thẩm mỹ đích thực, với
tính chất siêu thoát của nó, được coi là tượng trưng cho sự thiện tâm hồn ta,
vì nó gợi lên nét ngay chính cũng như niềm hạnh phúc của một tâm hồn
sống đúng theo quy luật đạo đức. Cái đẹp thẩm mỹ thể hiện sự điệu hòa kỳ
diệu giữa các tài năng trong ta, và cái đẹp thẩm mỹ mang đến cho ta một
nguồn khoái chí lâng lâng. Cũng vậy, sự thiện của sinh hoạt đạo đức thể
hiện sự phù hợp của hành vi con người với quy luật của đạo đức, và sự
thiện mang lại hạnh phúc đích thực cho ta.
Đến đây, chúng ta có thể kết thúc những nhận thức về phán đoán thẩm
mỹ như sau:
1) Chính nhờ phán đoán thẩm mỹ, nhờ sự chúng ta chứng nghiệm cái đẹp
và cái cao cả, nhờ những phút sống trong cảm hứng tiêu diêu, chúng ta có
thể kinh nghiệm về bản chất siêu cảm giác của con người chúng ta: bản
chất con người, không những siêu cảm giác vì ta có trí năng để tri thức (vì
tri thức là một hành vi tinh thần), và bản chất đó không những siêu cảm
giác nơi những quyết đoán đạo đức của ta, nhưng bản chất con người còn
siêu cảm giác ngay cả nơi tình cảm của ta nữa. Đứng trước cái đẹp thẩm mỹ
và cái cao cả, ta thấy một niềm vui thỏa "khôn tả”: tại sao khôn tả, nếu
chẳng phải vì cái đẹp và cái cao cả không đáp ứng một quan niệm nào của
ta, nhưng chỉ là dịp cho các tài năng ở trong ta vươn tới chỗ cực độ của
chúng ? Phải chăng cũng vì thế mà những vui khoái của thẩm mỹ có tính
chất giải thoát? Kant đã nói lên tính chất sâu xa đó trong câu: “Khi phán
đoán thẩm mỹ, khả năng phán đoán của ta không phục quyền những định
luật của kinh nghiệm như trong các phán đoán thường nghiệm thông
