thiên nhiên: nó được coi là nguyên lý cho một số những mục tiêu theo sự an
bài của thiên nhiên, nhưng nó cũng chỉ được coi là phương tiện để bảo toàn
tính chất cứu cánh nơi những thành phần khác của thiên nhiên. Nó là vật
duy nhất có lý trí trong thiên nhiên, và có khả năng tự đặt cho mình những
mục tiêu, nhân đó nó rất xứng với danh hiệu là ông chúa của thiên nhiên.
Và khi người ta quan niệm thiên nhiên là một hệ thông có cứu cánh, thì con
người được gọi là cửu cánh tối hậu của thiên nhiên, nhưng một cách tương
đối thôi, nghĩa là với điều kiện con người biết thiết lập giữa chính mình nó
và thiên nhiên một tương quan cứu cánh hoàn toàn độc lập đối với thiên
nhiên, một tương quan tự túc, có tính chất một mục đích tối hậu: một mục
đích như thế không thể nào có nơi thiên nhiên”
. Nói cách khác, nếu tìm
vui thỏa và hạnh phúc trong lãnh vực cảm giác, tức lãnh vực thú tính, thì
con người vẫn nằm trong vòng thiên nhiên: khi đó, tuy tinh khôn hơn vạn
vật, nhưng con người vẫn không được coi là siêu việt; cho nên nếu được coi
là cứu cánh cho nhiều vật khác, thì nó cũng chưa phải là cùng đích tối hậu,
mà còn là phương tiện để bảo toàn nhiều vật khác. Thế là vẫn ở trong vòng
thiên nhiên. Cho được coi là tối hậu, cứu cánh của con người không được
dừng lại nơi những hạnh phúc ích kỷ của con người, nhưng phải xây trên
tương quan cứu cánh vượt lên trên thiên nhiên, nghĩa là một cái gì không
thể tìm thấy nơi thiên nhiên.
Đó là cái gì? Không phải hạnh phúc, thì là cái gì?
Đọc Kant, người ta có cảm tưởng như đọc một trang của Teilhard de
Chardin, vì ông cho rằng vạn vật quy hướng về con người, phục vụ cho con
người trong hệ thống các cứu cánh, nhưng không phải để cho con người
dùng lại nơi mình, nơi thú tính của mình, vì nếu thế cái vòng sẽ quẩn lại.
Muốn bảo toàn hệ thống cứu cánh, con người phải hướng lên tới những gì
là cao hơn thú tính, cũng như Teilhard nói ròi bỏ trung tâm địa cầu có chất
kim khí, chúng ta gặp một thạch cầu (lithosphère), rồi một thủy cầu
(hydrosphère), rồi một khí cầu (atmosphère), và một sinh cầu (biosphère)
nghĩa là miền các sinh vật, nhưng rồi với loài người, chúng ta đã bước vào
một trí cầu (noosphère), tức miền của sinh hoạt tinh thần. Đối với Kant
