Chúng ta đã dùng phán đoán suy luận để nhìn nhận rằng nguyên thuyết
duy cơ không giải nghĩa được sự sản xuất và bảo toàn các vật hữu cơ. Rồi
ta lại đẩy đà suy luận vào sâu hơn, để xem cứu cánh của các vật này thuộc
loại cứu cánh tương đối hay tuyệt đối, chứng là cứu cánh tối hậu hay chúng
chỉ là cứu cánh trong một hệ thống chung. Và suy luận trên đây chứng tỏ
chúng không phải là cứu cánh tối hậu, vì chỉ mình con người là cứu cánh tự
thân và có phẩm giá siêu việt.
Như vậy có nghĩa là con người được tự quyền thụ hưởng chăng?
Nói cách khác, con người có quyền quy vạn vật về mình chăng?
Đó là vấn đề cuối cùng của khoa mục đích học. Kant gọi đây là vấn đề
“cứu cánh tối hậu của vũ trụ xét như vũ trụ là một hệ thống những cứu
cánh”. Vậy khi nào con người được coi là thực hiện cứu cánh tối hậu của
toàn thể các vật trong vũ trụ ? Có phải vũ trụ vạn vật hướng về con người
như hướng về cùng đích của chúng, và như vậy con người được quyền sử
dụng chúng để tìm hạnh phúc chăng?
Trong lịch sử tư tưởng, không thiếu người nghĩ như thế. Họ cho rằng con
người không có mục tiêu nào khác ngoài hạnh phúc giác quan. Nhưng Kant
đối lại rằng: khi con người bị chi phối bởi giác quan và bản năng, thì hành
động theo thú tính, không theo lý trí và kinh nghiệm cho thấy con người
không đạt được hạnh phúc cho riêng mình, cũng như không đáng được gọi
là thực hiện cứu cánh chung cho vạn vật trong thiên nhiên. Tại sao? Thưa
tại vì “mỗi người quan niệm hạnh phúc một cách khác nhau, nên không thể
nào có một định luật phổ thông cho vấn đề hạnh phúc. Và giả thử ta quy
hạnh phúc vào một nhu cầu tự nhiên nhất của giống người, và giả thử ai
cũng đồng ý với quan niệm đó, rồi giả thử con người có đủ tài khéo để thực
hiện những điều nó mơ ước như thế, thì con người vẫn không thể nào đạt
được hạnh phúc, bởi về bản chất con người không thể bị thu hẹp như thế.
Nó không thể thỏa mãn ở những chiếm đoạt và hưởng thụ như vậy ... (Dầu
thế nào đi nữa), hạnh phúc của giống người chúng ta không thể đạt được
trên trái đất này bởi vì tính tự nhiên con người không thích ứng cho một
hạnh phúc như vậy. Con người là một thành phần trong chuỗi các cứu cánh
